Кіріспе. Ұлттың тарихи санасын қалыптастыру – қазақстандықтардың ұлттық болмысын қалыптастыру үшін өте маңызды және өзекті процесс. Бұл процестің маңыздылығы туралы Қазақстан Республикасының Президенті Қ.-Ж.К. Тоқаев ел халқына жолдауларында, сөйлеген сөздерінде және бұқаралық ақпарат құралдарындағы мақалаларында бірнеше рет айтты. Бұл ретте тарих ғылымының маңыздылығы жиі айтылды. Солардың ішінде 2020 жылдың 1 қыркүйегіндегі Қазақстан қоғамына дамудың жаңа парадигмасын әзірлеу және тұтас ұлт сапасын арттыру міндеті қойылған Жолдауды атап өтеміз. Олардың орындалуы ұлттың дамуы мен ілгерілеуінің қажетті шарты ретінде қарастырылды (Тоқаев, 2020). Тағы бір маңызды құжат деп мемлекет басшысының 2021 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауын атауға болады, онда Қазақстан Республикасының Президенті еліміздің мәдени-тарихи мұрасының әлеуетінің байлығын қоғамды біріктіру және ұлттық бірегейлікті нығайту мәселелерінде тиімді пайдаланудың маңызды рөлін атап өтті (Тоқаев, 2021).

Ұлттың тарихи санасы көп жағдайда ұлттық тарихтың белгілі бір кезеңдерінде маңызды рөл атқарып, артына бай тарихи-мәдени мұра қалдырған жеке тұлғалардың төңірегіне қоғамның топтасу негізінде құрылатынын айта кеткен жөн. Көпшіліктің санасында тарихи үдерістер, негізінен, тұлғаландыру сипатына ие болатыны белгілі (Назарбаев, 2018). Сондай-ақ, бүгінгі таңда жүзеге асырылып жатқан ұлттық тарихты қайта зерделеу үдерісін ескере отырып, тарихи тұлғалар мен олардың қоғам мен мемлекет дамуына қосқан үлесі туралы объективті пікір қалыптастырудың аса маңызды екенін атап өтеміз. Бұл ретте тұлға емес, тарих ағымына әсер еткен әрекеттердің жиынтығы, олардың тарихқа, жалпы мемлекетке қосқан үлесі бағаланады. Сондықтан ұлы тұлғаларды анықтау бойынша ғылыми-зерттеу жұмысында субъективті факторды жоққа шығару үшін сауалнама, мамандар пікірі, құжаттарды, басылымдарды талдау және тағы басқалары сияқты социологиялық әдістердің мүмкіндіктерін кеңінен пайдалану керек.

Сондықтан да Қазақстан тарихындағы жекелеген тарихи тұлғаларға баға беру социологиялық зерттеулердің өзекті мәселелерінің бірі болды. Зерттеу барысында тарих ғылымдарының кандидаттары, докторлары немесе PhD докторлары ғылыми дәрежелері бар тарих саласындағы беделді мамандармен сұхбат жүргізілді. Кәсіби тарихшы болып табылатын респонденттер сауалнама сұрақтарына жауап бере отырып, олардың түсінігіндегі Қазақстан тарихындағы ең маңызды тұлғалар мен ел халқының тарих ғылымына деген қызығушылық деңгейін анықтауы керек болды. Алынған деректер негізінде ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтының жұмыс тобының қызметкерлері ең жиі аталып өткен тарихи тұлғаларды іріктеп алды. Жүргізіліп жатқан зерттеу Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жалпы жетекшілігімен жүргізіліп отырған «Қазақстанның  қазіргі заманғы тарих ғылымын қалыптастырудың ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу» жөніндегі бағдарламалық қаржыландыру жобасының маңызды бөлігі болып табылады.

Тарих саласындағы отандық сарапшылардың ең маңызды тарихи тұлғаларды қабылдауы мен бағалауына қатысты тарихи тақырыптардағы әлеуметтанулық зерттеулер онша көп емес екенін атап өткен жөн. Негізінен Қазақстанда мұндай сауалнамалар кәсіби тарихшылардың қатысуынсыз қарапайым халық арасында жүргізілді. Сонымен бірге тарих саласының мамандары көбінесе сауалнамалардың тікелей қатысушылары болмағандықтан, тек жүргізіліп жатқан социологиялық зерттеулердің нәтижелерін бағалап, талдай алатын. Сондықтан, респонденттері көбіне ғылыми дәрежесі бар тарихи бейіндегі кәсіби мамандар болғандықтан, жүргізіліп жатқан зерттеулер осы тектес социологиялық зерттеулер арасында ерекше маңызға ие. Бұл мақалада біз жұмыс тобының қызметкерлері 2021-2022 жылғы зерттеу барысында Қазақстанның әртүрлі аймақтарынан 100-ден астам сарапшылармен жүргізілген сауалнаманың кейбір нәтижелерін ұсынғымыз келеді.

Бұл мақалада Қазақстанның ірі қалалары Нұр-Сұлтан мен Алматыдан келген 42 сарапшының жауаптарын талдаудың жекелеген нәтижелері берілген, мұнда ел халқының жалпы тарихқа және аса маңызды тарихи тұлғаларға деген қызығушылығын бағалайтын деректер зерттелген.

Материалдар мен методология. Осы жұмыстың мақсаты мен міндетіне байланысты, социологиялық ақпаратты жинаудың ең танымал әдісі ретінде социологиялық сауалнама пайдаланылды. Бұл әдіс әмбебап болып табылады, өйткені ол адамдардың субъективті әлемі, олардың қалауы, пікірлері және адамның объективті сипаттамалары туралы ақпарат алудың негізгі әдісі болып саналады. Социологиялық сауалнаманың негізі жанамалы жартылай жабық сауалнама болды. Сауалнама нәтижелері кәсіби тарихшылардың ұлттық тарих контекстіндегі ой-пікірлерін көрсетеді және қоғам өмірінде символдық және топтастырушы рөл атқарған тұлғалар шеңберін анықтауға мүмкіндік береді.

Талқылау. Қазақстанның тарих ғылымы дамуының қазіргі кезеңінде жеке тұлғаның тарихтағы рөлін зерттеу мәселесі республиканың тарихи санасының жаңа концепциясын қалыптастыру жұмысының басым міндеттерінің біріне айналды. 1995 жылы Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат туралы Ұлттық кеңес бекіткен «Қазақстанда тарихи сананы қалыптастыру» тұжырымдамасы қабылданған болатын. Мұнда тарихтың, әсіресе, қоғам дамуының өтпелі кезеңдерінің ерекше маңызы көрсетіліп, тарихи білімнің негізгі басымдықтары, тарих ғылымының проблемалары, тарихи білім беру мен ағарту ісінің болашағы белгіленген болатын.

Тарихи сананың аспектілерін зерттеу пәнаралық зерттеулер кешенінің қажеттілігін айқын көрсетеді. Ең шынайы нәтижелерді гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдардың, ең алдымен тарих пен әлеуметтану әдістері мен тәжірибесін қолдану арқылы ғана алуға болады. Зерттеушілер әлеуметтанудың (тарихи әлеуметтанудың) зерттейтін бір саласы ретінде тарихи сана мен тарихи жадыны атайды (Романовский, 2000: 13). Әлеуметтануда Ж.Т. Тощенконың пікірінше, мысалы, философиядағыдай қоғамдық сананың теориялық деңгейі емес, нақты адамның немесе адамдар тобының ұстанымында бейнеленетін нақты жұмыс істейтін сана зерттеледі. «Елге, әлеуметтік топтарға, жеке адамға, халық өміріндегі кейбір мәселелерге әсер ететін маңызды тарихи оқиғалар» әлеуметтанушы ғалымдардың назарын жиі аударып зерттеу объектісі болып табылады (Тощенко, 2000: 4).

Алдымен, 1990-2000-шы жылдары посткеңестік кеңістік мемлекеттерінде  жарияланған тарихи сананың түрлі әлеуметтанулық зерттеулерінің нәтижелеріне тоқталған жөн. Посткеңестік кеңістікте салыстырмалы түрде жүйелі түрде тарихи сананы зерттеуге байланысты социологиялық зерттеулер тек Ресей Федерациясында жүргізілді. Азаматтардың тарихи санасының деңгейін зерттеуге арналған алғашқы бүкілресейлік зерттеу В.И. Меркушин бастаған зерттеу тобының «Историческое сознание: состояние, тенденции развития в условиях пересройки» атты еңбегі болды (Тощенко, 2000: 5-8, 11-13). Осы зерттеу нәтижесі бойынша респонденттер оң бағасын берген тарихи тұлғалардың ішінде атап айтқанда, Петр I – 74%, В.Ленин – 57%, Г.Жуков – 55%, А.Невский – 28% (Тощенко, 2000: 8). Тарихи тұлғаларға деген көзқарасты анықтауда олардың тұлғасы емес, жалпы тарих барысына, сондай-ақ тұтас дәуірге әсер еткен іс-әрекеттері мен қызметтерінің жиынтығы бағаланатыны сөзсіз.

1991 жылы Мәскеу мемлекеттік педагогикалық университетінің әлеуметтану және саясаттану кафедрасы «Историческое сознание современной студенческой молодежи» атты тақырыпта зерттеу жүргізді (Утенков, 2000: 119-122). Осы зерттеу нәтижесінде жастардың тарихи санасының қалыптасу механизмі, тарихи жадының тереңдігі, тарихи оқиғалар мен тарихи тұлғаларға көзқарасы мен бағасы туралы деректер алынды. Алынған нәтижелердің бір бөлігі жастардың ХХ-шы ғасырдағы тарихи тұлғаларға деген көзқарасына қатысты болды. Сауалнама барысында «Сіздің ойыңызша, ХХ ғасырдағы Ресей мемлекет қайраткерлерінің қайсысы, еліміздің дамуына көбірек әсер етті?» деген сұрақ қойылған. Нәтижесінде төмендегідей келесідей мәліметтер алынды: В. Ленин – 50%, М. Горбачев – 48%, П. Столыпин – 38%, И. Сталин – 37%, Б. Ельцин – 14%, Н. Хрущев – 8%, Николай II мен Л. Брежнев – 6%, Ю. Андропов – 4% (Утенков, 2000: 120-121). Зерттеу авторларының айтуынша, мұндай нәтижелерге тарих ғылымынан гөрі, бұқаралық ақпарат құралдары, публицистика көбірек әсер еткен.

2009 жылы «Восприятие молодежью новых независимых государств истории советского и постсоветского периодов» атты үлкен зерттеу жүргізілді. Бұл посткеңестік кеңістікте бүгінгі күнге дейін жүргізілген және тарихты, тарихи жады мен тарихи сананың басқа да аспектілерін қабылдау мәселелеріне арналған ең ірі социологиялық зерттеу болып табылады (Задорин, 2009). Бұл зерттеуде азаматтардың тарихи санасына сипаттама тарихты қабылдаудың үш бағытын анықтау арқылы берілді: тарихи тұлғаларға көзқарас пен баға, тарихи оқиғаларды қабылдау, бірақ барлық сұрақтар хронологиялық тұрғыдан ХХ ғасырмен шектелді. Сауалнамада берілген тарихи қайраткерлер арасында ел басшылары Николай II мен В. Лениннен бастап, М. Горбачев пен Б. Ельцинге дейін, сонымен қатар, атақты ғалымдар, қолбасшылар және басқалар болды.

Басқа посткеңестік елдерге қарағанда 1990 жылдары Қазақстанда тарихи сана бойынша арнайы социологиялық зерттеулер жүргізілген жоқ. Сондықтан бұл кезеңге арналған эмпирикалық деректер қоры жоқ. Ең алғашқы зерттеулердің бірі 2000 жылдардың бірінші жартысында Е.С. Омаровтың социологиялық сауалнамасы, оның нәтижелері мен материалдары 2006 жылы танымал «Социологические исследования» ғылыми журналында жарияланды (Омаров, 2006: 69-72). Е.С. Омаров өзінің «Что мы знаем о казахской цивилизации?» атты мақаласында социологиялық сауалнама нәтижесіне сүйене отырып, өркениет пен мәдениет құбылысын қазақтың тарихи-мәдени символдары арқылы түсінуге талпыныс жасады. Бұл зерттеу өзінің мақсаттары мен сұрақтарының тақырыптары тұрғысынан, әсіресе алынған нәтижелер тұрғысынан белгілі бір дәрежеде қазақстандықтардың тарихи санасын талдауға мүмкіндік беретін алғашқы үлкен деректер қорын берді. Бұл сауалнама халық саны бойынша еліміздің ең үлкен қаласы Алматыда және негізінен университет оқытушылары мен студенттері арасында жүргізілді. Жүргізілген зерттеу – сауалнама түріндегі жаппай сауалнама болды, ал іріктеу көлемі 704 адамды құрады (Омаров, 2006: 70).

2009 жылы «Еуразиялық монитор» тұрақты еларалық халықтық сауалнама жүргізу жүйесі негізінде «Восприятие молодежью новых независимых государств истории советского и постсоветского периодов» жобасы жүзеге асырылды (Илеуова, 2015). Бұл осы уақытқа дейін Қазақстанда және посткеңестік кеңістіктің басқа елдерінде тарихи сана мен тарихи жады мәселелері бойынша жүргізілген жалғыз және ең ауқымды зерттеу. Зерттеудің қазақстандықтарға арналған «ұлттық» бөлімінде ұлт қайраткерлері ретінде А. Иманов, Ә. Бөкейханов, Т. Рысқұлов, Д. Қонаев, О. Сүлейменов берілген. Сауалнама елімізде 2009 жылдың 20-28 сәуір аралығында өтіп, жалпы 1091 респондент қамтылған.

2010 жылы ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының қызметкерлері «Этнические стереотипы и границы межкультурного понимания в Республики Казахстан» атты жобасын жүзеге асыру шеңберінде әлеуметтік зерттеу жүргізді. Зерттеу нәтижелері қазақстандықтардың тарихи санасының өткенге баға беру, оның Қазақстан азаматтарының интеграциялану процесінде маңызды факторлар арасындағы орнын анықтау сияқты аспектілерін анықтауға мүмкіндік береді (Дунаев, 2016: 44).

2011 жылы «Стратегия» орталығы еліміздің халқы пен сарапшылары арасында «Сіз ел тарихындағы қандай оқиғаларды мақтан етесіз?» деген тақырыпта сауалнама жүргізген болатын. Сауалнамаға жалпы 1600 респондент және 48 сарапшы қатысқан (Илеуова, 2015). Бұл жолы сауалнама қатысушыларына ашық сұрақтар ұсынылды. Яғни, қандай да бір оқиғаны қатысушылардың өздері еске алуы тиіс болды.

Қазақстан азаматтарының тарихи санасы мәселелерін қамтыған «Ценности и идеалы независимого Казахстана» атты ұжымдық монография 2015 жылы жарық көрді (Шаукенова, 2015). Халық арасындағы сауалнама Қазақстанның барлық аймақтарында жүргізіліп, респонденттер саны кемінде 1000 респондентті құрады.

Көрсетілген әлеуметтанулық зерттеулерден бөлек, 2014 жылы А.П. Коновалов жүргізген жұмысты атауға болады. Ол қазақстандықтардың тарихи санасы мен этномәдени құндылықтарының аймақтық деңгейде атап айтқанда, Шығыс Қазақстан қалаларының бірінің тұрғындары арасында таралуын зерттеді (Коновалов, 2015). Зерттеудің негізгі әдісі сауалнамалық анкета болды, респонденттердің жалпы саны 517 адамды құрады. Сауалнама барысында тек сұрақтар ғана емес, сонымен қатар облыс тұрғындарының тарихи сауаттылық деңгейін анықтауға көмектесетін иллюстрациялық материал да пайдаланылды. Сонымен қатар, респонденттерге тарихи білім деңгейін көтеру бойынша өз ұсыныстарын енгізу ұсынылды.

Соңғы жылдардағы осы тақырыптағы жұмыстардың бірі ретінде Г.Ж. Сұлтанғазы мен Л.К. Мұқатаеваның мақаласын атап өтуге болады (Султангазы, 2020). Мақалада уақыт пен рухани мұраны сақтау арасындағы объективті байланысты қамтамасыз ететін құбылыс ретінде адам мен тарихтың өзара әрекеттесу мәселелері қарастырылған. Зерттеудің негізгі құралы ретінде социологиялық сауалнама пайдаланылды. Бұл белгілі бір тарихи тұлғалар мен оқиғалардың қоғамның санасы мен жадындағы маңызын белгілеу және анықтау арқылы қоғам мен өткен құбылыстың арақатынасының сенімді бейнесін жасауға мүмкіндік берген.

Сонымен, қазақстандықтардың тарихи санасының нақты деңгейін зерттеуге бағытталған Қазақстанда жүргізілген социологиялық зерттеулерге шолу мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Біріншіден, қолда бар барлық зерттеулер тек 2000-шы жылдарға қатысты, яғни тәуелсіздіктің алғашқы онжылдығында отандық тарих саласындағы сарапшылардың арасында тарихи тұлғаларды қабылдау мен бағалауына қатысты зерттеулер жүргізілмеген, сондықтан бұл Қазақстан азаматтарының тарихи санасының даму динамикасын анықтауға қиындық тудырады. Екіншіден, зерделеуге болатын материалдардың қолжетімді көлеміне қарамастан, әлі де болса зерттеу жүргізу және бұқаралық тарихи сананы зерттеу бойынша көбірек мәліметтерді қалыптастыру тәжірибесі жүруде. Үшіншіден, соңғы жылдардағы зерттеулер санының артуы азаматтардың тарихи санасының өсуіне жауап ретінде қоғам мен мемлекет тарихи сана бойынша зерттеулер жүргізуге мүдделі деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Зерттеудің теориялық негізін тарихи-әлеуметтанулық зерттеу саласындағы шетелдік және қазақстандық ғалымдардың еңбектері құрады. Олардың ішінде: Р.С. Абдуллаев пен М.М. Гасановтың (Абдуллаев, 2021), Н.П. Копцеваның (Копцева, 2013), Д.А. Бажанов пен В.В. Хуциевтің (Бажанов, 2020), М.Р. Горюнова, О.Р. Шефер және Т.Н. Лебедеваның (Горюнова, 2021), А.В. Святославскийдің (Святославский, 2010), И.В. Амбарцумовтың (Амбарцумов, 2019), Н.С. Лапин мен М.С. Томанованың (Лапин, 2016), А.З. Адиевтің (Адиев, 2021), И. Шубрт, И. Винопал және M. Вавраның еңбектері (J. Subrt, 2012).

Бастапқы кезең ретінде зерттелетін мәселенің теориялық негіздерін анықтау болды. Әзірбайжан ғалымдары Р.С. Абдуллаев пен М.М. Гасанов сұхбатта сұрақ қою әдісінің негізгі түрлерін қарастырады. Мұнда бір респондентпен немесе топпен толық уақытты өзара әрекеттесу болады. Сонымен қатар сауалнамаларды қолдану, егер зерттеу әртүрлі географиялық орындарда жүргізілсе, жалпы материалды алуға және салыстырмалы талдауды дайындауға ықпал етеді. Сондай-ақ сұхбаттың терең талдаулар жүргізуге және белгілі бір фактілерді егжей-тегжейлі көрсетуге көмектесетіні ескеріледі (Абдуллаев, 2021: 373-380). Алдын ала әзірленген сауалнама қосымша көмекші материал ретінде қызмет атқарады.

Н.П. Копцева сауалнаманың маңыздылығын сұхбат беруші мен респондент арасындағы әлеуметтік-психологиялық байланыс арқылы вербалды сипаттағы бастапқы ақпаратты тікелей немесе жанама алу әдісі ретінде қарастырды. Бұл ретте респонденттің өзі зерттелетін әлеуметтік процестер мен құбылыстардың тікелей қатысушысы болады (Копцева, 2013: 410).

Д.А. Бажанов пен В.В. Хуциев тарих студенттерінің жастар тобының әлеуметтік маңызды оқиғалар мен тарихи жады туралы қабылдауын зерттеу үшін сауалнама жүргізді. Пайдаланылған сауалнамалар бірнеше бөліктерге бөлінді. Жарияланған сұрақтарды қатаң реттілік жүйесімен толтыру ұсынылды. Бұл жағдай зерттеудің маңызды және іргелі нүктесі болды. Өмірлік тәжірибе, құндылықтар жүйесі және сауалнамада қойылған сұрақтарға респонденттердің эмоционалды жауабы, сондай-ақ олардың жеке дүниетанымы сияқты көрсеткіштерді зерттеуге ерекше назар аударылды (Бажанов, 2020: 335).

И. Шубрт, И. Винопал және M. Вавра чех азаматтары арасында сауалнамалық зерттеу жүргізіп, үш аспектісін қарастырған. Бірінші, чех халқының өз тарихын білуі және оған қызығушылығы, екінші, олардың тарихи процесс туралы түсінігі және өткен, қазіргі және болашақ арасындағы байланыс, үшінші, өздерінің ұлттық тарихын, маңызды кезеңдері мен оқиғаларын бағалауы.Тарихи сана мәселесі социологиялық әдіснаманың көмегімен атап айтқанда, сандық тәсіл арқылы қарастырылады. Мәселен, алдымен, өз тарихына қызығушылық танытатын чех халқының саны бағамдалады. Одан кейін назар тарихи сананың жалпы аспектілеріне ауысады (J. Subrt, 2012: 83-84).

М.В. Горюнова, О.Р. Шефер және Т.Н. Лебедеваның ұжымдық мақаласында сауалнамалық зерттеулерді қолдануда және олардың нәтижелері бойынша графиктер мен кестелер түрінде көрнекі материалдарды құрастыруда жаппай қамтуды (200 адам) пайдаланудың маңыздылығын атап өтті. Алынған нәтижелер мұғалімдердің мәдени-ағартушылық қызметінде, атап айтқанда физика пәнінде тарихи материалды негіз ретінде пайдалану қажеттілігін түсінуге ықпал етті (Горюнова, 2021: 79-84). А.В. Святославскийдің жұмысында Мәскеу облысы тұрғындарының ұжымдық тарихи жады саласындағы (2009-2010 жж.) қалаулары мәселесі бойынша социологиялық зерттеулердің нәтижелері талданады. Сауалнама мен сұхбат респонденттердің (500 адам) пікірінше, ұлттық тарихтағы Мәскеу облысында ескерткіш қоюға лайықты тарихи тұлғалардың рейтингін анықтауға бағытталған (Святославский, 2010: 1-3).

И.В. Амбарцумовтың сауалнамалық зерттеулер нәтижелері ғана емес, сонымен қатар жүзеге асыру формасы, кезең-кезеңдігімен және анонимділігімен де қызықтырады. Жұмыстың негізгі мақсаты – тарихтан тыс мамандық студенттерінің тарихқа деген қызығушылық деңгейін анықтау болды. Бірінші сұрақтың нәтижесі бойынша респонденттер тарихқа қызығатындар, осы пәнге ішінара қызығушылық танытатындар және тарихқа немқұрайлылық танытқандар болып үш топқа бөлінді. Айта кету керек, респонденттер өз жауаптарын дәлелдеуге мүмкіндік алды және бірнеше сауалнамада егжей-тегжейлі уәждер болды. Бұл олардың экспериментке эмоционалдық және мотивациялық қатынасын анықтауға ықпал етті. Кейіннен тарихтың отандық немесе шетелдік, сүйікті кезең, тарихи білімнің таңдаулы саласы, білім беру функциялары, студенттердің ағымдағы оқуға көзқарасы сияқты салаларына қосымша градация жүргізілді (Амбарцумов, 2019).

Н.С. Лапин мен М.С. Томанованың ұжымдық зерттеуінде Eurasian Monitor жүйесі жүргізген зерттеу және «Стратегия» қазақстандық әлеуметтік-саяси зерттеулер орталығының нәтижелері негізінде алынған еларалық анкеталық сауалнамалар материалдарына талдау жасалады. Зерттеу пәні посткеңестік кеңістіктегі жастардың ХХ-ғасырдың ең маңызды тарихи кейіпкерлерін және сол кезеңдегі маңызды оқиғаларды анықтаудағы қабылдауының көрсеткіштері, олардың тарихқа көзқарасы және олар туралы хабардарлық сезіну деңгейі болды. Зерттелетін аймақ елдері жастарының идеологиялық ұстанымдарын және олардың кеңестік тарихтың маңызды оқиғаларына қатынасын анықтау үшін де идеологемалық талдаулар жүргізілді. Топтастыру кесте түрінде орындалып, графиктер модельденеді. Аталған жұмыста бұған дейінгі зерттеулердің нәтижелері де сараланған. Жалпы, анкеталық зерттеулерді талдаудың арқасында зерттеушілер халықтың тарихқа деген қызығушылық деңгейі, оның білім деңгейіне көзқарасы, посткеңестік кеңістік жастарының ортақ өткен тарихтың маңызды оқиғалары мен тарихи тұлғаларына берген бағасы сияқты деректерді жеткілікті түрде егжей-тегжейлі зерттей алған (Лапин, 2016).

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, сауалнама респонденттердің зерттеу объектісіне қатынасын өлшеудің тиімді құралы болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Сауалнамалар респонденттер өз пікірін егжей-тегжейлі түрде білдіретін ашық немесе ұсынылған жауаптардың бірі таңдалған жабық болуы мүмкін. Бірінші нұсқа респондент жауабының құрамдас бөліктерінің ең негізделген көзқарасын қалыптастыруға ықпал етеді. Екіншісі әрі қарай графиктер немесе кестелер құру үшін есептеулер жүргізуді, сондай-ақ респонденттің қойылған сұраққа қатынасының деңгейін анықтауды қолдайды. Сауалнамаларды қолдану қысқа мерзімде респонденттердің көп санын қамтуға ықпал етеді. Сауалнама материалы негізінде зерттеуші деректердің жеткілікті үлкен көлемін талдау және есептеулер жүргізу, кестелер мен графиктер құру мүмкіндігін алады. Сауалнама материалдарымен жұмыстың бұл түрлері объективті нәтижелерге қол жеткізуге ғана емес, сонымен қатар оларды ең ыңғайлы және қолжетімді көрнекі түрде көрсетуге көмектеседі.

Нәтиже. ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтының жұмыс тобының қызметкерлері жүргізген социологиялық сауалнама Қазақстанның ірі қалалары – Нұр-Сұлтан мен Алматыдан барлығы 42 ғылыми сарапшыны қамтыды. Респонденттер Қазақстан тарихындағы мейлінше оң рөл атқарған тарихи тұлғаларды көрсетуі тиіс болды. Бұл қалалар еліміздегі ең маңызды білім мен ғылым ошақтары орналасқан орталық ретінде таңдалды. Мұнда сұхбат алынған көптеген сарапшылар, тарих ғылымдарының кандидаттары мен докторлары, сонымен қатар PhD докторлары өздерінің ғылыми қызметін жүзеге асыратын көптеген ірі оқу орындары мен ғылыми мекемелер орналасқан.

Мәселен, Алматы қаласындағы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің, А.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің, Еуразия технологиялық университетінің, Қ. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық технологиялық университетінің сарапшылары. Нұр-Сұлтан қаласындағы ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтының, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің, Еуразиялық гуманитарлық институтының, М.С. Нәрікбаев атындағы Қазақ мемлекеттік заң университетінің, «Шабыт» Қазақ ұлттық өнер университетінің респонденттері.

Әлеуметтанулық сауалнама бірқатар өте маңызды мәліметтерді бөліп көрсетуге мүмкіндік берді. Атап айтқанда, азаматтардың өз елінің тарихына деген қызығушылық деңгейі туралы қызықты мәліметтер алынды (1 сурет). Біріншіден, сарапшылардың басым көпшілігі Қазақстан азаматтарының өз тарихына деген қызығушылығын атап өте келе, оның «төмен» екенін көрсетті - 65,9%. Сәл аз сарапшылар қазақстандық қоғамның өз тарихына деген қызығушылығын «жоғары» деп бағалады. Бұл пікірді респонденттердің - 31,7% көрсетті.

1 сурет. Азаматтардың Қазақстан тарихына қызығушылығы

Сонымен қатар, зерттеуде ұсынылған кейіпкерлер әртүрлі, кейде қарама-қарсы, құндылық және идеологиялық көзқарастардың өкілдері екенін ескерген жөн. Мысалы, Қасым-хан, Әбілқайыр-хан,Абылай-хан, Д. Қонаев – мемлекеттің азды-көпті табысты көшбасшылары ғана емес, өмірдің түбегейлі әртүрлі үлгілерінің символдары. Тиісінше, әрбір елдің ішінде респонденттердің идеологиялық және саяси көзқарастарына байланысты оларға деген көзқарас әртүрлі.

Қазақстан тарихында аса маңызды және оң рөл атқарған қайраткерлерді анықтаудағы басты мәселе бойынша деректерді талдауға көшсек, мұнда мамандар негізінен мына тұлғаларды таңдады: Ә.Бөкейхан, Абылай-хан, Д.Қонаев, Қасым-хан, Керей мен Жәнібек хандар. Айта кету керек, Нұр-Сұлтан қаласы бойынша сарапшылардың жауаптарына сүйене отырып, келесі диаграмманы ұсынуға болады:

2 сурет. Қазақстан тарихында мейлінше оң рөл атқарған тұлғалар (Нұр-Сұлтан қаласының сарапшылары сауалнамасының нәтижелері бойынша)

Көріп отырғанымыздай, Нұр-Сұлтан қаласының сарапшыларының негізгі бөлігі бұл мәселеде Алаш ұлттық қозғалысының көшбасшысы Ә. Бөкейханның тұлғасын ерекше атап өтті. Оған орташа есеппен респонденттердің 54,8% таңдау берді.

Ғалымдардың таңдауы бойынша екінші орынға XVIII ғасырда өмір сүрген үш жүздің ханы Абылайдың тұлғасы орналасты. Оны респонденттердің 32,3% таңдаған.

Үшінші орынға Қасым-хан мен Д. Қонаев орналасты. Олардың әрқайсысына 22,6% берілген. XV-ң басында Қазақ хандығының күшейіп, территориясы мен халқының санының өсуі Қасым-хан билігі тұсына келеді. Ал, Д. Қонаев басқарған кеңестік кезеңдегі Қазақстанның өсіп-дамуы, және біраз респонденттердің сол кезеңнің өкілі болуымен, олар үшін кеңестік кезеңдегі республикалық өнеркәсіптік кешеннің құрылуымен ғана емес, сонымен бірге білім, ғылым, мәдениет салаларының дамуымен, сондықтан Д. Қонаев тұлғасы өте жағымды сезімдерді тудырады.

Төртінші орынға респонденттердің таңдауы бойынша қазақ хандарының арғы атасы Жошы-хан, Қазақ хандығының алғашқы билеушілері Керей мен Жәнібек хандар және қазақтың үш жүзінің соңғы ханы болған Кенесары - 12,9% орналасты.

Алматы қаласының сарапшыларының таңдауына келетін болсақ, олардың пікірлерінің диаграммасы мынадай болды:

3 сурет. Қазақстан тарихында мейлінше оң рөл атқарған тұлғалар (Алматы қаласының сарапшылары сауалнамасының нәтижелері бойынша)

Алынған нәтижелер көрсеткендей, Алматы қаласы бойынша сарапшылардың көпшілігі аса көрнекті тұлғалар деп бағалағандар арасында: Кіші жүздің билеушісі Әбілқайыр-хан, Орта жүздің билеушісі Абылай-хан және Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы болған Д. Қонаев - 36,4%-дан алды. Ал Қазақ хандығының алғашқы билеушілері Керей мен Жәнібек хандар және Алаш Орда көсемі Ә. Бөкейхан - 27,3% көрсетілген. Алматы қаласы бойынша, жалпы респонденттер үшін аталған тарихи тұлғалардың рөлі баламалы түрде теңдей бөлінген, нәтижелер бойынша алшақтық шамалы екенін көруге болады. Бұл ретте, Әбілқайыр-ханның көрсетілуі қызығушылық тудырады. Бір жағынан, ол батыл қолбасшы, ұйымдастырушы ретінде танылса, екінші жағынан, оның қызметі Ресей империясының протекторатын қабылдауымен белгілі.

Жалпы, Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларының барлық сарапшыларының көрсеткен нәтижелері келесідей болды:

4 сурет. Қазақстан тарихында мейлінше оң рөл атқарған тұлғалар (Нұр-Сұлтан және Алматы қаласының сарапшылары сауалнамасының нәтижелері бойынша)

Көріп отырғанымыздай, сарапшылардың басым бөлігі Қазақстан тарихындағы аса көрнекті тұлға ретінде қоғам жəне мемлекет қайраткері, «Алаш» ұлттық-демократиялық партиясының көсемі Ә. Бөкейханды (47,6%) ерекше атап өткен. Сарапшылардың жалпы таңдауында екінші орында Абылай-хан (33,4%) тұр. Сондай-ақ, респонденттер өз таңдауларында Д. Қонаев (26,2%), Қасым-хан (21,5%), Керей мен Жәнібек хандарды (16,6%) көрсеткен. Яғни, респонденттердің аталған тұлғаларды Қазақстан тарихындағы аса көрнекті тұлғалар деп таңдауы, бұл тарихи қайраткерлердің Отан тарихының әр кезіңіндегі маңызды рөлімен түсіндіруге болады.

Қорытынды. Жүргізілген социологиялық зерттеулердің нәтижелерін түйіндей келе, бірқатар қорытындылар жасауға болады. Сауалнамаға респонденттердің жауаптарын талдау олардың тарих ғылымының заманауи мәселелеріне деген қызығушылығын айқын көрсетеді, сондай-ақ Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларының сарапшыларының пікірлерін білуге мүмкіндік береді. Қазақстандық қоғамның тарихқа деген қызығушылық деңгейін бағалау сұрағы бойынша респонденттердің басым көпшілігі халықтың бұл пәнге деген қызығушылығы бар, бірақ ол жоғары емес деп есептейді.

Қазақстан тарихында маңызды рөл атқарған тарихи тұлғаларды анықтау мәселесіне келсек, мұнда негізінен XV-XX ғасырлардағы тұлғалардың есімдері аталды. Елордалық сарапшылардың көпшілігі Ә. Бөкейхан, Абылай-хан, Қасым-хан және Д. Қонаевты атады. Алматылық респонденттердің таңдауы негізінен мынадай саяси қайраткерлер көрсетілді: Әбілқайыр-хан, Абылай-хан, Д. Сауалнамалық анкета сұрақтары қазақ тарихшылар қауымы өкілдерінің арасында белгілі бір қызығушылық тудырды деп айта аламыз. Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларының сарапшыларының пікірлерін талдай отырып, респонденттердің ұстанымдары бір-біріне өте ұқсас бірнеше мәселелер бар екенін атап өтеміз.

Жалпы, зерттеу өте нәтижелі болғанын, ал алынған нәтижелер әлі жартылай өңделуде екенін айтамыз. Жүргізілген сауалнамалық зерттеу еліміздің халқын біріктіріп, ұлттық сананы қалыптастыруда шешуші рөл атқарған тарихи тұлғаларды анықтау мәселесіне қатысты сарапшылардың пікірлерін анықтауға елеулі ұйытқы болды. Тарихи тұлғалардың көптеген идеялары мен істері өзектілігін жоймай, бүгінгі ұрпаққа тартымды үлгі ретінде ұйытқы болуда. Мысалы, Кенесары ханның ұлт-азаттық қозғалысы мен Алаш қайраткерлерінің тәуелсіз Қазақ мемлекетін құру әрекеті сәтсіз аяқталғанымен, олардың күресі қазақ мемлекеттілігін жаңғыртудың жарқын мысалы болды. Ә.Бөкейхан, Абылай-хан, Д. Қонаев, Қасым-хан, Керей және Жәнібек хандардың қазақ мемлекеттілігінің дамуына қосқан үлесін және олардың саяси мұраларын зерттеу, оларды мәңгі есте қалдыру Қазақстан Республикасындағы тарихи сананың жаңа концепциясын жасау бойынша жұмыстардың маңызды құрамдас бөлігі болуы тиіс.

Алғыс

Мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің қаржылық қолдауымен, мемлекеттік тапсырыс аясында ЖТН ОR11465459 «Қазақстанның  қазіргі заманғы тарих ғылымын қалыптастырудың ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу» тақырыбы бойынша ғылыми-зерттеу жобасына (ПЦФ) қатысты дайындалды.

Information about the authors:

D.A. Jumagaliyev– Master of Humanities, Institute of History of the State CS MES RK, Nur-Sultan, Kazakhstan, https://orcid.org/0000-0002-3578-6467, darhanbai@mail.ru;

Z.K. Arynova– Master of Humanities, Institute of History of the State CS MES RK, Nur-Sultan, Kazakhstan, https://orcid.org/0000-0002-6284-233X, z_k_71@bk.ru.

ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ:

Абдуллаев Р.С., Гасанов М.М. Анкетирование и интервью как методы исследования социокультурной идентичности (на примере молокан Азербайджана) // Collegium Linguisticum-2021. Сборник научных статей ежегодной конференции Студенческого научного общества МГЛУ. Редколлегия: И.А. Гусейнова [и др.]. Москва: Московский государственный лингвистический университет, 2021 – С. 373-380.

Адиев А.З. Общероссийская идентичность в Дагестане (по данным опросов 2016–2019 гг.)// Социологические исследования № 4, 2021 – С. 136-142.

Амбарцумов И.В. Предмет «история» с точки зрения студентов непрофильных факультетов и заведений //  Гуманитарный научный вестник. 2019. №2 – С. 1-10.

Бажанов Д.А., Хуциев В.В. Студенты-историки младших курсов как носители исторической памяти (по материалам анкетирования студентов I и II курсов института истории и социальных наук РГПУ им. А.И. Герцена, направление «История») // Герценовские чтения 2020. Актуальные проблемы русской истории. Сборник научных и учебно-методических трудов Всероссийской научной конференции. Редколлегия: А.Б. Николаев (отв. ред. и отв. сост.) [и др.]. Санкт-Петербург, 2021. Издательство: Центр научно-информационных технологий «Астерион». – С. 334-340.

М.Р. Горюнова, О.Р. Шефер и Т.Н. Лебедева Принцип историзма как основа культурно-просветительской деятельности учителя физики в школе // Вестник Южно-Уральского государственного гуманитарно-педагогического университета - № 1 (161), 2021 – С.65-91.

Дунаев В.Ю., Курганская В.Д. Формирование общеказахстанской идентичности как предмет преподавания Казахстана // Историческая память как источник конструирования казахстанской идентичности. Мат. 4-й г. науч.-практ. конф. Научно-экспертной группы АНК г. Алматы (26 ноября 2015 г., Дом Дружбы). – Алматы: ИФПР КН МОН РК, 2016. – 140 с.

Задорин И.В., Баринов С.В., Зайцев Д.Г. Восприятие молодежью новых независимых государств истории советского и постсоветского периодов. Краткий аналитический отчет по результатам массовых опросов населения. 2009 (52 с.) [Электрондық ресурс] Циркон. Портал российской прикладной социологии. http://www.zircon.ru/upload/File/russian/publication/1/090909.pdf (Қараған күні: 20.02.2022).

Илеуова Г.Т. Основные исторические события Казахстана в восприятии населения страны. 2015. [Электрондық ресурс] ОФ ЦСПИ «Стратегия». https://www.ofstrategy.kz/index.php/ru/research/socialresearch/item/457-osnovnye-istoricheskie-sobytiya-kazakhstana-v-vospriyatii-naseleniya-strany (қараған күні: 14.02.2022).

Коновалов А.П. Оценки уровня исторического сознания (исследования в Восточном Казахстане) 2015. [Электрондық ресурс] Global International Scientific Analytical Project. http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemsl/dok_pegeez.htm (қараған күні: 12.12.2021).

Копцева Н.П. Проведение экспериментального прикладного культурного исследования межкультурной коммуникации: фокус-группы, личное интервью, анкетирование, получение экспертного мнения (на материале исследования Красноярского края) // Современные проблемы науки и образования. 2013. – № 3. – С. 410.

Назарбаев Н.Ә. «Ұлы даланың жеті қыры». 2018 жылғы 21 қараша. [Электрондық ресурс]. (elbasy.kz) https://elbasy.kz/sites/default/files/pagefiles/2020-10/uly-dalanyn-zheti-kyry.pdf (қараған күні: 01.02.2022).

Омаров Е.С. Казахская цивилизация в оценках алматинцев // Социологические исследования. -2006. – №6. – С. 69-72.

Романовский Н.В. Историческая социология в структуре социологического знания // Социологические исследования. – 2000. – №6. – С.10-19.

Султангазы Г.Ж., Мукатаева Л.К. Историческая память в условиях современного Казахстана: поиски героев и смыслов. [Электрондық ресурс]. Электронный научный журнал «edu.e-history.kz». № 2(22), 2020. https://edu.e-history.kz/ru/publications/view/1426 (қараған күні: 17.02.2022).

Тоқаев Қ.-Ж.К. Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2020 жылғы 1 қыркүйек.  [Электрондық ресурс]. (akorda.kz) https://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2020-zhylgy-1-kyrkuiek (қараған күні: 01.02.2022).

Тоқаев Қ.-Ж.К. Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2021 жылғы 1 қыркүйек [Электрондық ресурс]. (akorda.kz) https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtynkazakstan-halkyna-zholdauy-183555 (қараған күні: 01.02.2022).

Тощенко Ж.Т. Историческое сознание и историческая память. Анализ современного состояния // Новая и новейшая история. – 2000, №4. – С.3-14.

Утенков В.М., Закалин А.С. Об историческом сознании студенческой молодежи // Социологические исследования. – 2000, №6. – С.119-122.

Ценности и идеалы независимого Казахстана. Коллективная монография / Под общ. ред. Шаукеновой З.К. – Алматы: Институт философии, политологии и религиоведения КН МОН РК, 2015. – 322 с.

LapinN.S., Tomanova M.S. Historical Consciousness and Perception of National History by Kazakhstan Youth in the 20th Century // Indian Journal of Science and Technology. – 2016, Volume: 9, Issue: 48. P: 1-11. DOI: 10.17485/ijst/2016/v9i47/108366.

Subrt J., Vinopal J., Vavra M. The czechs and their history: a contribution to the study of historical consciousness// ВестникРУДН, серияСоциология, 2012. – № 1. – С. 66-89.

REFERENCES:

Abdullayev R.S., Gasanov M.M. Anketirovaniye i interv'yu kak metody issledovaniya sotsiokul'turnoy identichnosti (na primere molokan Azerbaydzhana) [Questionnaire and interview as a method of researching sociocultural identity (on the example of Molokan Azerbaijan)] // Collegium Linguisticum-2021. Sbornik nauchnykh statey yezhegodnoy konferentsii Studencheskogo nauchnogo obshchestva MGLU. Redkollegiya: I.A. Guseynova [i dr.]. Moskva: Moskovskiy gosudarstvennyy lingvisticheskiy universitet, 2021 – P. 373-380. [in Russian].

Adiyev A.Z. Obshcherossiyskaya identichnost' v Dagestane (po dannym oprosov 2016–2019 gg.) [All-Russian identity in Dagestan (according to surveys 2016–2019)] // Sotsiologicheskiye issledovaniya № 4, 2021 – P. 136-142. [in Russian].

Ambartsumov I.V. Predmet «istoriya» s tochki zreniya studentov neprofil'nykh fakul'tetov i zavedeniy [The subject of «history» from the point of view of students of non-specialized faculties and institutions] // Gumanitarnyy nauchnyy vestnik. 2019. №2 – P. 1-10. [in Russian].

Bazhanov D.A., Khutsiyev V.V. Studenty-istoriki mladshikh kursov kak nositeli istoricheskoy pamyati (po materialam anketirovaniya studentov I i II kursov instituta istorii i sotsial'nykh nauk RGPU im. A.I. Gertsena, napravleniye «Istoriya») [Students-historians of junior courses as carriers of historical memory (according to the materials of questionnaires of students I and II courses of the Institute of History and Social Sciences of RGPU named after AI Herzena, direction «History»)] // Gertsenovskiye chteniya 2020. Aktual'nyye problemy russkoy istorii. Sbornik nauchnykh i uchebno-metodicheskikh trudov Vserossiyskoy nauchnoy konferentsii. Redkollegiya: A.B. Nikolayev (otv. red. i otv. sost.) [i dr.]. Sankt-Peterburg, 2021. Izdatel'stvo: Tsentr nauchno-informatsionnykh tekhnologiy «Asterion». – P. 334-340. [in Russian].

Goryunova M.R., Shefer O.R. and Lebedeva T.N. Printsip istorizma kak osnova kul'turno-prosvetitel'skoy deyatel'nosti uchitelya fiziki v shkole [The principle of history as the basis of cultural and educational activity of a teacher of physics at school] // Vestnik Yuzhno-Ural'skogo gosudarstvennogo gumanitarno-pedagogicheskogo universiteta – № 1 (161), 2021 – P.65-91. [in Russian].

Dunayev V.Yu., Kurganskaya V.D. Formirovaniye obshchekazakhstanskoy identichnosti kak predmet prepodavaniya Kazakhstana [Formation of Kazakhstani identity as a subject of teaching Kazakhstan] // Istoricheskaya pamyat' kak istochnik konstruirovaniya kazakhstanskoy identichnosti. Mat. 4-y g. nauch.-prakt. konf. Nauchno-ekspertnoy gruppy ANK g. Almaty (26 noyabrya 2015 g., Dom Druzhby). – Almaty: IFPR KN MON RK, 2016. – 140 p. [in Russian].

Zadorin I.V., Barinov S.V., Zaytsev D.G. Vospriyatiye molodezh'yu novykh nezavisimykh gosudarstv istorii sovetskogo i postsovetskogo periodov. Kratkiy analiticheskiy otchet po rezul'tatam massovykh oprosov naseleniya. [The perception of the youth of the newly independent states of the history of the Soviet and post-Soviet periods. A brief analytical report on the results of mass population surveys] 2009 (52 p.) [Elektrondykˌ resurs] Tsirkon. Portal rossiyskoy prikladnoy sotsiologii. http://www.zircon.ru/upload/File/russian/publication/1/090909.pdf (Karaġan kүní: 20.02.2022). [in Russian].

Ileuova G.T. Osnovnyye istoricheskiye sobytiya Kazakhstana v vospriyatii naseleniya strany. [The main historical events of Kazakhstan in the perception of the population of the country] 2015. [Elektrondykˌ resurs] OF TSSPI «Strategiya». https://www.ofstrategy.kz/index.php/ru/research/socialresearch/item/457-osnovnye-istoricheskie-sobytiya-kazakhstana-v-vospriyatii-naseleniya-strany (karaġan kүní: 14.02.2022) [in Russian].

Konovalov A.P. Otsenki urovnya istoricheskogo soznaniya (issledovaniya v Vostochnom Kazakhstane) [Assessment of the level of historical consciousness (research in East Kazakhstan)] 2015. [Elektrondykˌ resurs] Global International Scientific Analytical Project. http://kazakhstan.news-city.info/docs/sistemsl/dok_pegeez.htm (karaġan kүní: 12.12.2021) [in Russian].

Koptseva N.P. Provedeniye eksperimental'nogo prikladnogo kul'turnogo issledovaniya mezhkul'turnoy kommunikatsii: fokus-gruppy, lichnoye interv'yu, anketirovaniye, polucheniye ekspertnogo mneniya (na materiale issledovaniya Krasnoyarskogo kraya) [Conducting experimental applied cultural research of intercultural communication: focus groups, personal interviews, questionnaires, obtaining expert opinions (on the material of research of Krasnoyarsk Krai)] // Sovremennyye problemy nauki i obrazovaniya. – 2013. – № 3. – P. 410. [in Russian].

Nazarbayev N.A. «Ulı dalanın jeti qırı». [Seven Edges of the Great Steppe] 2018 jılğı 21 qaraşa. [Élektrondıq reswrs]. (elbasy.kz) https://elbasy.kz/sites/default/files/pagefiles/2020-10/uly-dalanyn-zheti-kyry.pdf (qarağan küni: 01.02.2022).

Omarov Ye.S. Kazakhskaya tsivilizatsiya v otsenkakh almatintsev [Kazakh civilization in the assessment of Almaty residents] // Sotsiologicheskiye issledovaniya. -2006, №6. – P. 69-72. Romanovskiy N.V. Istoricheskaya sotsiologiya v strukture sotsiologicheskogo znaniya [Historical sociology in the structure of sociological knowledge] // Sotsiologicheskiye issledovaniya. – 2000, №6. – P.10-19. [in Russian].

Sultangazy G.Zh., Mukatayeva L.K. Istoricheskaya pamyat' v usloviyakh sovremennogo Kazakhstana: poiski geroyev i smyslov. [Historical memory in the conditions of modern Kazakhstan: search of heroes and meanings] [Elektrondykˌ resurs]. Elektronnyy nauchnyy zhurnal «edu.e-history.kz». № 2(22), 2020. https://edu.e-history.kz/ru/publications/view/1426 (karaġan kүní: 17.02.2022)[in Russian].

Toqaev Q.-J.Q. Jaña jağdaydağı Qazaqstan: is-qımıl kezeñi. Memleket Basşısı Qasım-Jomart Toqaevtın Qazaqstan Xalıqına Joldawı. [Kazakhstan in the new situation: the stage of action. Address of the President Kassym-Zhomart Tokayev to the people of Kazakhstan] 2020 jılğı 1 qırküyek. [Élektrondıq reswrs]. (akorda.kz) https://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2020-zhylgy-1-kyrkuiek (karağan küni: 01.02.2022) [in Kazakh].

Toqaev Q.-J.Q. Xalıq birligi jane jüyeli reformalar - el örkendewiniñ berik negizi. Memleket Basşısı Qasım-Jomart Toqaevtın Qazaqstan Xalıqına Joldawı. [People's unity and systemic reforms are a solid foundation for the country's prosperity. Address of the President Kassym-Zhomart Tokayev to the people of Kazakhstan] 2021 jılğı 1 qırküyek [Élektrondıq reswrs]. (akorda.kz) https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtynkazakstan-halkyna-zholdauy-183555 (karağan küni: 01.02.2022)[in Kazakh].

Toshchenko Zh.T. Istoricheskoye soznaniye i istoricheskaya pamyat'. Analiz sovremennogo sostoyaniya [Historical consciousness and historical memory. Analysis of the current state] // Novaya i noveyshaya istoriya. – 2000, №4. – P.3-14. [in Russian].

Utenkov V.M., Zakalin A.S. Ob istoricheskom soznanii studencheskoy molodezhi [On the historical consciousness of student youth] // Sotsiologicheskiye issledovaniya. – 2000. – №6. – P.119-122. [in Russian].

Tsennosti i idealy nezavisimogo Kazakhstana. Kollektivnaya monografiya [Values and ideals of independent Kazakhstan. Collective monograph] / Pod obshch. red. Shaukenovoy Z.K. – Almaty: Institut filosofii, politologii i religiovedeniya KN MON RK, 2015. – 322 p. [in Russian].

Lapin N.S., Tomanova M.S. Historical Consciousness and Perception of National History by Kazakhstan Youth in the 20th Century // Indian Journal of Science and Technology. – 2016, Volume: 9, Issue: 48, P: 1-11. DOI: 10.17485/ijst/2016/v9i47/108366 [in English].

Subrt J., Vinopal J., Vavra M. The czechs and their history: a contribution to the study of historical consciousness// Vestnik RUDN, seriya Sotsiologiya, 2012, № 1. – P. 66-89. [in English].

МРНТИ 03.20:03.29

ВОСПРИЯТИЕ И ОЦЕНКА ОТЕЧЕСТВЕННЫМИ ИСТОРИКАМИ НАИБОЛЕЕ ЗНАЧИМЫХ В КАЗАХСТАНЕ ИСТОРИЧЕСКИХ ЛИЧНОСТЕЙ

(ПО РЕЗУЛЬТАТАМ СОЦИОЛОГИЧЕСКИХ ОПРОСОВ)

Д.А. Джумагалиев^*, З.К. Арынова

Институт истории государства КН МОН РК. Казахстан, Нур-Султан.

^*Корреспондирующий автор

E-mail: darhanbai@mail.ru (Джумагалиев), z_k_71@bk.ru (Арынова).

Аннотация.В статье проводится исследование вопросов восприятия и оценки отечественными историками наиболее значимых личностей в истории Казахстана. Работа основана на изучении результатов социологических опросов анкетирования среди специалистов по разным вопросам истории Казахстана. Данное исследование является частью проекта организованного в целях разработки концепции по формированию современной исторической науки Казахстана. Заказчиком исследования выступил Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова, а исполнителем проекта – специальная рабочая группа сотрудников Института истории государства КН МОН РК. Реализация исследования проводилась путем получения ответов респондентов на вопросы сцециальной анкеты, основной целью которой являлось изучение состояния исторической науки Казахстана. На основе полученных данных проводится анализ мнений специалистов из городов республиканского значения Нур-Султан и Алматы по историческим деятелям, сыгравшимнаиболее позитивную роль в истории Казахстана.

Ключевые слова: история, историческое сознание, историография, Казахстан, современные концепции, отечественные ученые, исторические деятели, междисциплинарные связи.

IRSTI03.20:03.29

PERCEPTION AND ASSESSMENT BY KAZAKH HISTORIANS OF THE MOST SIGNIFICANT HISTORICAL PERSONS IN KAZAKHSTAN

(BY THE RESULTS OF SOCIOLOGICAL SURVEYS)

D.A. Jumagaliyev^*,Z.K. Arynova

Institute of History of the State CS MES RK, Kazakhstan, Nur-Sultan.

*Corresponding author

E-mail: darhanbai@mail.ru (Jumagaliyev), z_k_71@bk.ru (Arynova).

Abstract.The article studies the issues of perception and evaluation by domestic historians of the most significant personalities in the history of Kazakhstan. The work is based on the study of the results of sociological surveys of questionnaires among specialists on various issues of the history of Kazakhstan. This study is part of a project organized in order to develop a concept for the formation of modern historical science in Kazakhstan. The customer of the study was the Institute of History and Ethnology named after Ch.Valikhanov, and the executor of the project is a special working group of employees of the Institute of State History of the KN MES RK. The study was carried out by obtaining respondents' answers to the questions of a special questionnaire, the main purpose of which was to study the state of historical science in Kazakhstan. Based on the data obtained, an analysis is made of the opinions of specialists from the cities of republican significance Nur-Sultan and Almaty on historical figures who played the most positive role in the history of Kazakhstan.

Key words:history, historical consciousness, historiography, Kazakhstan, foreign researchers, modern concepts, domestic scientists, historical figures, interdisciplinary connections.