Electronic magazine "edu.e-history.kz" № 1(21), 2020

Мақалада Арал-Каспий өңірінің тарихи мұрасы болып саналатын ХІХ ғ. ортасы мен ХХ ғ. басында бой көтерген мешіттердің тарихы қысқаша баяндалған. Желтау мешіттері тарихи жәдігерлер ретінде алғаш ғылыми айналымға тарихшы, профессор С.Е. Әжіғалидың жетекшілігімен жүргізілген экспедиция нәтижесінде хатталды. Желтау мешіттері көрсетілген уақыт аралығында қазақ халқының өмірінде жүрген елеулі өзгерістермен (ел арасында ислам дінінің кең тарай бастауы, көшпелі халықтың жартылай отырықшы салтты игере бастауы, күзгі қоныспен қыстау маршруттарының өзгеруі т.б.) тікелей байланысты тарихи жәдігерлер болып табылады. Түйін сөздер: Арал-Каспий аймағы, Үстірт, Жылыой, Серік Әжіғали, Желтау, мешіттер, діни-тұрғын кешендер, ишан, ахун.

Мақалада Жайық-Ембі мұнайлы ауданының қалыптасу және даму тарихы қарастырылған. Негізінен Орыс Географиялық қоғамы тарапынан жүзеге асырылған зерттеу экспедициялары, барлау жұмыстары мен алғашқы мұнай кәсіпшіліктерінің құрылу мәселелері талқыланған. Геологиялық зерттеулердің нәтижелерінің жағымды болуы ХІХ ғасырдың соңында бұл аймаққа көптеген орыс кәсіпкерлерінің бет алуына алып келді. Көп ұзамай Жайық-Ембіде мұнай іздеу және барлау үшін көптеген қоғамдар, серіктестіктер және фирмалар құрылды. Түйін сөздер. Қазба байлықтар, Ресей империясы, экспедиция, мұнай кәсіпшілігі

ХІХ ғ. екінші жартысында оңтүстік, оңтүстік-шығыс Қазақстан өңірлері Түркістан генерал-губернаторлығының Жетісу облысы құрамында болды. Оның Лепсі, Қапал, Жаркент, Верный уездері қазіргі әкімшілік бөлініс бойынша Алматы облысы, ШҚО оңтүстік бөлігі мен Жамбыл облысының шығыс бөлігін қамтыған. Мақалада Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің белсенді мүшесі, белгілі археолог, этнограф, фольклорист әрі географ Николай Николаевич Пантусовтың Жетісу өнірінде атқарған ізденіс жұмыстарын қарастырылады. Жетісу облысының Лепсі, Жаркент, Қапал, Верный уездерінде үйірме мүшелерінің ішінен тек Н.Н. Пантусов қана 1889-1900 жж. аралығында кең көлемді ізденіс және қазба жұмыстарын жүргізіп, осы уездерде орналасқан ескерткіштердің сипаттамасын, орналасқан жерін және оларға байланысты аңыздарды жинақтап, атқарған жұмысы жайлы үйірме отырыстарында баяндама жасап отырған. Түйін сөздер: үйірме, Түркістан, археология, ескерткіш, Жетісу, оба, петроглиф, Алтын-Емел.

В работе представлены результаты полевых археологических исследований Сортобинского отряда Жанкентской археологической экспедиции на раннесредневековом городище Сортобе 1 в 2019 году. По предварительным результатам городище Сортобе 1 можно квалифицировать как один из огузских городов-крепостей, существовавших в VIII-IX вв. на нижнем течении Сырдарьи. Вместе с тем, результаты археологических исследований последних лет на раннесредневековых памятниках низовьев Сырдарьи, показывают, что эти города основали представители джетыасарской культуры. Аналогии, археологическим материалам и выявленным строительным конструкциям в ходе археологических раскопок на Сортобе 1, мы встречаем на памятниках восточной группы Джетыасарских городищ и в раннесредневековых поселениях хорезмского оазиса. Это дает возможность реконструировать раннесредневековые внутриродовые, общинные отношения племен, населявших низовья Сырдарьи, а также проследить переход родоплеменных усадебных домов в хорошо защищенные крепости-города. Ключевые слова: археология, средневековье, огузы, городище, Низовья Сырдарьи, Приаралье, средневековое жилище

Егемендік алған кезден бастап қайтадан даму алған ұлттық құндылықтың бірі-қазақ күресі еді. Бұл спорт түрімен әлемнің 60-қа жуық елдерінде айналысады. 2004 жылы Дүниежүзілік қазақша күрес федерациясы құрылды. Бүгінгі таңда 48 елде қазақша күрес федерациясы ресми тіркеліп, жұмыс жасауда. Осы уақыт ішінде 10 рет әлем чемпионаты мен 11 рет Азия чемпионаты және 3 рет Еуропа чемпионаты өткізілді. Сонымен қатар «Қазақстан барысы» мен «Еуразия барысы» сияқты жобалар жұмыс жасап жатыр. Бірақ бұл күресті өзіміздің ұлттық күрес етіп көрсету үшін алдымен оның тарихын қалпына келтіріп алуымыз керек. Тек сонда ғана бұл күрестің қазақтың төл спорты екендігі дәлелденеді. Түйін сөздер: Қазақ күресі, әлем чемпионаты, Азия чемпионаты, «Қазақстан барысы» т.б.

Бұл мақалада қазақ халқында егiншiлiкке, жер өңдеуге байланысты әдет-ғұрыптар мен жора-жосындар, аңыз- әпсаналар қарастырылған. Егіншілікке байланысты наным-сенімдер мен ғұрыптардың тамыры көне дәстүрлерге кететіндігі айтылады. Егіншіліктің желеп-жебеушісі және егіншілердің тұңғыш үйретушісі болып мифтік кейіпкер — қасиетті Диқан бабаға табынғандығы айтылады. Егіншілікке байланысты қырман түп,қырман түнету ат дорба, аққұла, кеусен, Сабантой, арық той, тасаттық сияқты әдет-ғұрыптар мен жора-жосындар жасалады. Мысалы құрғақшылық кезінде жауын шақыру үшін тасаттық жасайтын болған.Онда ауыл адамдар малды сойып қанын арыққа ағызып Алладан егіндеріне жаңбыр жауғызуын сұрайды.

Бұл мақалада талқыланатын мәселе, елбасына күн туған қилы заманда қазақ халқының шетелге кетуге тура келген қазақ босқындары жайлы. 1928–1933 жылдардағы Қазақстандағы кеңес билігінің жүргізген саясаты ғасырлар бойы көшіп жүрген халықтың малын-мүлкін тәркілеп, ұжымдастыру, отырықшыландыру жүргізілді. Қазақ жеріндегі жүргізілген бұл саяси науқанның нәтижесі 1931-1933 жылдары халық жаппай ашаршылыққа душар болды, қырылған халық бас сауғалап шекаралас шетелдерге лек-легімен көшуге мәжбүр болды. Осы тақырыпқа байланысты жаңа мәліметтер негізінде, жаңаша көз-қараспен мәселе талданады. Түйін сөздер: Ұжымдастыру, тәркілеу, ашаршылық, зобалаң, нәубет, шетелге босуы, көшу, эммиграция, ирредент, диаспора

Сталиндік билік жүйесінен кейін, КСРО мемлекетінде шетелге шығу мен шетелдіктерді қабылдаудың құжаттық жүйе тәртіптері біршама жұмсартылды. Әсіресе, ол 1960 жылдардың соңында айтарлықтай жолға қойылды деуге негіз бар. Бірінші ретте, мақалада қарастырылып отырған мерзімдегі ел тұрғындарының шетелге шығу мәселесіндегі құжаттық рәсімдеу тәртіптеріне баса назар аударамыз. Қазақ КСР тұрғындарына шетелге шығудың мүдделері мен талап-тілектері бірнеше бағытта өрбіді. Алдымен, мемлекеттік қызмет аясында іс-сапарлар, екіншісі туристік еңбек демалысы, үшіншісі жеке басының хал-ахуалына байланысты сапар жасау үрдістерін атар едік. Мақалада тоқырау кезеңіндегі Қазақ КСР бойынша қызмет атқарған құжаттық тіркеу жүйесінің тетіктері қарастырылған. Түйін сөздер: құжаттық тіркеу, мемлекеттік орган, виза, тіркеу бөлімдері, социалистік елдер

In the historiography of the problem of «Turkic consolidation and Turkic identity» there are various kinds of theories and research methodologies. Many authors consider this problem in the context of «nationalism» and the aggressive policy of the Turkic-Muslim peoples against the Russian Empire. This is the standard form for the definition of «unity of the Turkic peoples». An analysis of the intelligence information of the tsarist administration and the period of Soviet power, attempts at Turkic consolidation and cooperation show a twofold picture. A large number of archival materials seek to show this issue from an imperial position and blame the Ottoman Empire for this. Although historical documents and studies of European authors reflect «Ottomanism» not as a form of unity of the Turkic peoples, but as an identification of «Islamism». Other materials reflect the «consolidation and cooperation of the Turkic peoples» as a spontaneous movement that damages Russian politics as a whole. Having examined the main sources and materials in this article by means of a comparative and comparative analysis, the problem of consolidation of Turkic peoples is considered in the perspective of cultural interaction, protection of national interests and gaining independence. The beginning of the consolidation and cooperation of the Turkic peoples comes from the Jadid movement, which laid the foundation for the emergence of the idea of «Turkism». This concept reflected its relevance within the framework of the cooperation of the four Turkic states in the system of the Turkic Council. Keywords: Turkic Peoples, Consolidation, Cooperation, Jadidism, Turkism

Мақалада екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы кеңестік дін саясаты қарастырылады. Посткеңестік тарихнамада ғылыми ой-тұжырымдардың әртүрлілігі аталған кезеңде Кеңес өкіметінің дін саласындағы саясатының шынайы сипаты мен мәнін тереңірек зерттеп, талдауға итермеледі. Автор ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңында діни мекемелерге қатысты қатал да ашық шабуылға көшкен кеңестік биліктің саясаты, соғыс жылдары, шынымен, жұмсарды ма және солай болған күнде оның негізгі себептері қандай және оны, кейбір зерттеушілер көрсеткендей, түбірлі бетбұрыс деуге негіз бар ма деген сұрақтарға жауап береді. Автор посткеңестік, батыстық зерттеушілердің ой-тұжырымдарын салыстырып, сонымен бірге мұрағат қорларындағы бірқатар ғылыми айналымға енбеген құжаттарға негізделіп, екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Кеңес өкіметінің дінге қатысты саясатының сипаты өзгеріп, ішкі және сыртқы факторларға байланысты уакытша жұмсару байқалғанымен, түбірлі бетбұрыстың орын алмағаны туралы қорытынды жасайды. Түйін сөздер: діни ұйымдар, екінші дүниежүзілік соғыс, сталиндік саясат, жазалау шаралары, кеңес-германдық үгіт-насихат, діни өрлеу