Electronic magazine "edu.e-history.kz" № 1(21), 2020

Аңдатпа: Мақалада Қазақстан мен Иран қарым-қатынастарының даму үдерісіне баға беріп, қазіргі кезде халықаралық қатынастарда орын алып жатқан оқиғалардың, екіжақты қарым-қатынастарға тигізер әсері туралы баяндалған. Қазақстан мен Иран қарым-қатынастарының тарихи сипатқа ие екендігін айтып, екі ел арасындағы ортақ ұстаным, өзара ортақ мүдденің маңыздылығын ашып көрсетеді. Екі ел қарым-қатынасының даму болашағына баға бере отырып, ең алдымен сыртқы факторлардың әсеріне тоқталған. Атап айтқанда, АҚШ пен Иран арасындағы қақтығыстың Қазақстан мен Иран қарым-қатынасының даму болашағына кері әсерін тигізетіндігін болжайды. Қазіргі кездегі халықаралық қатынастарда орын алған оқиғалардан дерек келтіріп, жаңа жағдайдағы Қазақстан мен Иран қарым-қатынасына талдау жасалған.

Abstract. The article considers the aspects of relations between the Turkic tribes of Karakhanids with Oghuz tribes in X – XII centuries. The relations among these people varied according to the political situation occurred in Central Asia. This period has a lot of gaps due to lack of sources and necessary information. Accordingly, it is vital to investigate more on this period and let our historical knowledge about Middle Ages develop respectively. The Karakhanid epoch differs from all others by the news in religious, political and ethnic spheres. It gave an impetus to establish new order in the territory mentioned people. These people through the relations with others managed to find and form the ethnicities which we have nowadays. All ethnic processes were conditioned by very closely inter-tribal contacts in the framework of Karakhanids state, which resulted in the formation of central component around which an active ethnogenesis took place, which in turn defined linguistic and cultural specificity of the Turkic protonations. This research gives us an opportunity to understand the role and place of the Karakhanids in that historical period and to realize that relations of tribes were based on the alliance for military purposes and political struggle. Obviously, the features of that time made a contribution to the linguistic and ethnic changes in political entities.

Аңдатпа. Мақала ХҮШ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басындағы Солтүстік Қазақстан облысының тарихына арналып, біртұтас кешенді қарастырылып оқырман назарына ұсынылған. Өлкеміздің тарихына шолу жасай қарасақ, географиялық орны жағынан елдің шетінде, желдің өтінде, жаудың бетінде, табиғаты қатаң өлкеде орналасқан Солтүстік Қазақстан облысы талай тарихи оқиғаларды бастан өткізді. Өңіріміздің көрсетілген тарихи кезеңдерінен сыр шертетін мақаланың оқырман үшін берері мол. Қазақстан тарихының бедерлі белестерінде солтүстік өлкеде болған тарихи оқиғаларды жаңа көзқарас тұрғысында әділ бағалауға күш салынған. Авторлар бүгінгі күні тарихшылардың деректерді жан-жақты пайдалану барысындағы қолжетімділігін негізге ала отырып, солтүстік өңірдің тарихын жаңа қырынан зерделеуді жөн көріп отыр. Берілген мақаланы зерттеу барысында Солтүстік Қазақстан облысының XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басындағы тарихы туралы бұрыннан белгілі деректер мен архив басылымдары, мерзімдік баспасөз құжаттары қарастырылып, объективті түрде баға беру мақсат етіп қойылған.

Аңдатпа. Академик Манаш Қабашұлы Қозыбаевтың ғылыми еңбектері мен тұжырымдары тарих ғылымының қалыптасуы мен дамуында маңызы зор. Қазақ тарихы мен сөз өнері егіз, сондықтан академик Манаш Қабашұлы кәсіпқой тарихшы бола тұра, қазақ тарихы мен сөз өнерін бөліп жармай қарастырған тұлға. Өз зерттеулерінде автор қазақтың ойшыл-ақыны, хакім Абайдың өмірі мен қоршаған ортасын, өмір сүрген заманын, қызметі мен шығармашылығын терең талдап, жан-жақты қарастырған. Ғалым өзінің зерттеулерінде ақынды жете тануға талаптанғаны байқалады. Ол хакім Абайды өзіндік болмысы бар, шыншыл, сыншыл ақын деп білген. Тарихшының тұлғатану мәселесіне қатысты зерттеудегі жаңашылдығы тақырыпқа қатысты қалам тартқан кейінгі тарихшыларға әдіснамалық бағдар береді. Ғалымның хакім Абайды тану жолында жазған зерттеулерінің маңызы зор. Берілген мақала барша абайсүйер қауымға, тәуелсіздік жағдайында Абайды зерттеп жүрген жас буын ұрпаққа пайдалы болар деген ойдамыз.

Аңдатпа. Мақалада 1870 жылғы Маңғыстаудағы қарулы қақтығыс тарихы баяндалады. Тарихи оқиғаның деректері, зерттелу деңгейі, себептері анықталады. Қарулы қақтығыстың басталуы тарихи деректердің фактілері негізінде көрсетіледі. Отарлық жергілікті биліктің Маңғыстау приставы подполковник Рукинге берген тапсырмасы және оның әрекеттері ашылады. Көтерілісшілердің тараптары, алғашқы наразылық қадамдары сипатталады. Қазақтардың «жабайы тобырының» наразылығын басу үшін жинақталған әскер туралы айтылады. Иса Қалдыбаев жасағының Рукинді өлтіруі орыс мерзімді басылым материалдары бойынша сипатталады. «Бүліктің» өрістеуі және көтерілісшілердің Александровский фортына шабуыл жасауы қарастырылады. Граф Кутаисовтың және дағыстандықтардың бекіністі қорғауы тарихи фактілер бойынша талданады. Графтың көтерілісшілерді 1869-1868 жылдардағы «Уақытша ережелерге» бағынуға мәжбүр етуге бағытталған істері көрсетіледі. Көтерілісшілерді басу үшін жасақталған жазалаушы отрядтардың «сапары» және бастан кешкен оқиғалары туралы айтылады. Жергілікті биліктің және казак отрядтарының «жабайы қырғыздарды» бағындыруға бағытталған сәтсіз қадамдары туралы баяндалады. Қарулы қақтығыстың басылуы, өлке тұрғындарының жаңа ережені мойындауға мәжбүр болу себептері анықталады. Қақтығыстың тарихи маңызына баға беріледі.

Аннотация. В статье рассматриваются основные внешние факторы вхождения Казахстана в орбиту влияния Российской империи, а также выполнен краткий обзор положения соседних государств. Особое внимание уделяется роли и значению личности Абулхаир-хана в отечественной истории. Указывается на неизбежность попадания кочевых народов в орбиту сфер влияния соседних империй. Мировой исторический процесс неумолимо заставлял кочевников сжиматься внутри своих границ. Естественное сокращение границ, а, следовательно, и пастбищ приводило к росту междоусобиц, конфликтов за право распоряжаться пастбищными угодьями. И действительно, как мы видим из письменных обращений родоправителей к пограничному руководству, на XVIII век приходится небывалый рост барымты, причем сопровождалось все это борьбой между султанами и ханами. Именно ханы и султаны были объектами имперской политики на начальном этапе военного продвижения царизма вглубь казахских степей. Данный материал подготовлен в рамках реализации научно-исследовательского проекта «Казахское ханство: от принятия подданства до ликвидации государственности (XVIII – XIX вв.)» по научно-технической программе BR05233709 «История и культура Великой степи».