«edu.e-history.kz» электрондық журналы № 3(27), 2021

Аңдатпа. Мақалада кең архивтік дереккөздермен, сонымен қатар қазақ және шетел авторларының соңғы жылдары жарияланған еңбектері негізінде, XX ғасырдың 20-шы жылдарының соңындағы Қазақстандағы байлар қауымын тәркілеу науқаны қарастырылады. Бұл кезең Қазақстан тарихында дәстүрлі қазақ ауылының ғасырлар бойы қалыптасқан құрылымы, қауымдық заңдылықтары мен өзіне ғана тән экономикалық қатынастары дағдарысқа ұшырауымен және ХХ ғасырдың 31-33-ші жылдардағы зұлмат ашаршылықтың тікелей алғышарттарының бірі болғандығымен белгілі. Мақалада дәстүрлі қазақ ауылындағы байлар қауымының рөлі қарастырылып, олардың әлеуметтік және экономикалық қатынастарына көңіл бөлінеді. Өз шаруаларын аяусыз қанайтын ресейлік немесе еуропалық бай тап өкілдері мен қазақтың байлар қауымына салыстырмалы анализ жасалады. Науқан барысында жіберілген өрескел заңсыздықтарға, озбырлыққа толы тәркілеу саясатының әділетсіз табиғатына мән беріледі.

Аннотация. В статье рассматривается о лицах казахской национальности, подвергшихся политическим репрессиям в 20–50-е годы ХХ века. В частности, автор статьи остановился на месте и роли в казахской истории Пидахмета Бобкина (1863-1937 гг.) – известного гражданина и предпринимателя, занимавшегося с конца XIХ века торговлей в Восточном Казахстане, бизнес которого развивался на Иртыше и Поволжье, одного из богатейших купцов, поднявшегося своими силами. Автор, опираясь на некоторые исследования, воспоминания внучки Бекмухамедовой Халимы Адамовны и архивные документы, пытался раскрыть жизнь и общественную деятельность Пидахмета Бобкина и причины политических репрессий. П.Бобкин прославился в Восточном Казахстане не только своим богатством, но и меценатской, просветительской деятельностью в стране. Автор ставит своей целью дать историческую достоверную оценку личности на основе новых архивных документов.

Аңдатпа. Мақалада белгілі ғалым түркітанушы, теолог, жазушы, аудармашы, этнограф Халифа Алтайдың өмірі мен қызметі баяндалады. Алматы қаласы мемлекеттік архивінде сақтаулы жеке 284-қор құжаттары бойынша Халифа Ғақыпұлының дүниеге келуі, өскен ортасы, ата-анасы, білім алуы талданады. Кеңес өкіметінің озбыр саясатынан жан сақтау мақсатында Қытайға бет түзеген қазақтар, соның ішінде Халифаның отбасы туралы айтылады. Халифаның Үндістанға көшкен қазақтардың қасіреті туралы жазғандары көрсетіледі. Х. Алтайдың анасымен Үндістан, Пәкістан жерлерінде 12 жыл тұруы, одан әрі Түркияға қоныс аударуы архив құжаттары негізінде сипатталады. Түркиядағы кәсібі, ата жұрттан ауғаннан кейінгі басынан өткендерін, көріп-білгендерін қағазға түсіріп, кітап жазуы, діни кітаптарды қазақ тіліне аударуы баян етіледі. Жеті тілді жетік меңгерген, үш рет Меккеге барған, ірі діни орталықтармен байланысын күшейткен абыздың ірі қоғам қайраткері дәрежесіне көтерілуі, ислам діні білгірлерінің бірі атануы, Құран кәрімді тұңғыш рет қазақ тіліне аударуы тарихи деректер бойынша көрсетіледі. Х. Алтайдың туған жеріне оралуы, Елбасының қабылдауында болуы, Қазақстан Республикасының азаматы атануы, отбасы, елдегі тұрмыс-тіршілігі сипатталады. Ғалымның жариялаған еңбектері, естеліктері талданады.

Аңдатпа. Мақалада Мұстафа Шоқайдың саяси қайраткер ретінде қалыптасуындағы Алаш ұлт-азаттық қозғалысының жетекшісі Әлихан Бөкейханның тәлімгерлік рөлі қарастырылған. Алаштың болашақ екі алыбының өмірі мен саяси қызметінде ұқсас жайлар да аз емес. Мұстафа Шоқай Торғай датқаның немересі, Шоқай би-болыстың перзенті, Әлихан Бөкейхан Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Екеуі де сол кездегі молда оқуына қанағаттанбай, үш кластық мектептерде оқып, кейін бірі Ташкенттегі гимназияны тауысса, екіншісі Қарқаралы уезіндегі техникалық училищені бітіреді. Екі қайраткер де саналы бар өмірін, ақыл-парасатын, қажыр-қайратын ұлт тәуелсіздігі жолында күреске арнады. Екеуі де саяси күресте қатар жүріп, бірін-бірі қастерледі, олардың есімдері, қалдырған мұралары бүгінде тарихта өлшеусіз орны бар құндылықтар болып есептеледі.

1 Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева. Казахстан, Нур-Султан 

*Корреспондирующий автор 

E-mail: prahacz2002@gmail.com (Жусип), halel_86@mail.ru (Маслов)

 Аннотация. В официальных исторических исследованиях вплоть до периода независимости Казахстана указ царя Российской империи «О реквизиции инородцев на тыловые работы» от 25 июня 1916 года рассматривался однобоко, лишь как причина восстания казахского народа против российского колониализма, само восстание получило спорную, но вполне соответствующую марксистко-ленинской идеологии и пропаганде трактовку как «национально-освободительное». І-я мировая война, её влияние на события в Казахских степях, участие казахов в этой войне так и не стали предметом исследований. Между тем, материалы из отечественных и ряда зарубежных архивов свидетельствуют об участии сотни тысяч казахов в І-й мировой войне. После свержения царизма в феврале 1917 года, Временное правительство России в апреле прекратило мобилизацию казахов на тыловые работы и приступило к их эвакуации на родину. Последний казах был эвакуирован в августе 1917 года.

Ключевые слова: первая мировая война, указ от 25 июня, казахи-инородцы, реквизиция, адская работа, окоп, блиндажи, неведомые болезни, недоедание, голод, февральская революция, автономия Алаш, Алаш Орда, войско «Алаш».