«edu.e-history.kz» электрондық журналы № 4(28), 2021

¹С. Нұрмағамбетов атындағы Құрлық әскерлері Әскери институты, Қазақстан, Алматы 

*Автор-корреспондент 

Е-mail: suleimenova1972@mail.ru (Сүлейменова)

Түйін сөздер: жеке архив қоры, ҚР Президентінің Архиві, жеке тектік құжаттар, Тұңғыш Қорғаныс министрі, Сағадат Нұрмағамбетов, Халық Қаһарманы, өмірбаян.

Түйін сөздер: Қазақ философиясы, мұсылмандық философия, әл-Фарабидің дүниетанымы, рухани құндылықтар, тарихи сабақтастық, үндестік, толық адам ілімі, антропологиялық және гуманистік көзқарастар.

¹әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы 

²Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорық музейі, Қазақстан, Түркістан 

*Автор-корреспондент 

Е-mail: atash_berik@mail.ru (Аташ), Beka83@inbox.ru (Абдрасилов) 

Аңдатпа. Бұл мақалада ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы отаршылдық саясаттың жүргізілуіне қарсы күрес туралы мәселелер талқыланды. Архив материалдарын пайдалана отырып, азаттық үшін күрескен зиялыларымыздың еңбектері саяси-әлеуметтік тұрғыдан талданды. Сондай-ақ, Мәшһүр Жүсіп, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Шоқай т.б. зиялы патриотттарды қудалау мен олардың ұлттық рухты көздеген туындыларындағы идеологиялар талданды. Мемлекеттік Думаның қызметі, большевиктер партиясы, жазалаушы отрядтар, жандармерия қызметі жөнінде саяси сараптамалар жасалып, Қазақстанның Солтүстігіндегі, әсіресе, Қарқаралы, Семей аймағындағы 1901-1910 жылдардағы Қазақ халқының ауыр жағдайы, патшалық үкіметтің жазалау саясаты сипатталды. Сонымен қатар, қазақ зиялыларының ағартушылық қызметтері мен тәуелсіздік алу жолындағы күресі көрсетілді. Нәтижесінде, жеңіліспен аяқталған бұл күрестің тарихи-әлеуметтік маңызы ұсынылды, оның прогрессивті қырлары баяндалды.

Түйін сөздер: Ресей, патшалық үкімет, отарлау, күрес, қазақ зиялылары, Қарқаралы, абақты, ұлт-азаттық қозғалыс, абақты, губерния, тәуелсіздік.

¹әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы 

*Автор-корреспондент 

E-mail: tmekebaev@mail.ru (Мекебаев), zhadyra06@mail.ru (Көшербаева) 

Аңдатпа. Мақалада жаһандану үдерісі бойынша мемлекеттің білім беру жүйесіндегі даму деңгейіне өзіндік əсерін тигізетін, ел болашағы үшін ерекше маңыздылығы бар білім алу жолындағы миграциялық үдерістердің артықшылығы мен туындатуы мүмкін қауіп-қатерлері талданады. Қазіргі жаһандану қоғамында көші-қон п үдерістері белсенді дамып келеді, оның Республиканың дамуы үшін оң және теріс салдары бар. Аталмыш мəселе аясында түсінікті қалыптастыру үшін алдымен, интеллектуалды көші-қон ұғымына жан-жақты анықтама берілген. Тарихнамалық шолу арқылы білім беру миграциясына қатысты негізгі көзқарастар айқындалып, соның нəтижесінде өзіндік тұжырым жасауға қадам жасалды. Білім саласындағы миграцияның негативті тұстарымен қатар, оның тигізер зардаптарының алдын алу мақсатында ұсыныстар да қамтып өтілген. Сонымен қатар, миграциялық өзгерістер бойынша көрсеткіштер статистикалық мəліметтер арқылы сараланып, мəселені жан-жақты ашуға талпыныс жасалынған.

Түйін сөздер: білім жүйесі, халықаралық серіктестік, білім алудағы миграциялық үдеріс, жастар миграциясы, білім алу сапасы, білікті маман.

¹Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Қазақстан, Алматы 

*Автор-корреспондент 

Е-mail: kali_ainura@mail.ru (Қали) 

Аңдатпа. Мақалада соғыстан кейінгі жылдардағы ауылдың күнделікті өмірінің ең өзекті аспектілері зерттеліп, қарастырылған. Яғни, Қазақстан ауыл тұрғындарының күнделікті өмірі, тәжірибесінің жүйесі, ауыл өмірін ұйымдастырудың нақты әдістері, дүниетанымның нормалары мен құндылықтары басқалармен қарым-қатынас ретінде қарастырылады. Соғыстан кейінгі ауыл тұрғындары мен колхозшылардың күнделікті өміріне еңбек қызметін ұйымдастыру формалары, санитарлық-тұрмыстық, мәдениет нысандары, жас ұрпақты тәрбиелеуде, тұрмыстық және мерекелік мәдениетте, сондай-ақ оның өзгеруіне әсер ететін факторлар анықталған. Ауыл өмірінің күнделікті ағымына билік пен шаруа қоғамдастығының қарым-қатынасы, демографиялық және географиялық факторлар, ауылдың қаламен өзара әрекеттесуі, сондай-ақ ауыл шаруашылығының қарқынды дамуының мүмкіндік деңгейі, дәстүрлі салт-дәстүрлер мен этно-мәдени ықпалдың алатын орны зерделенген.

Түйін сөздер: Қазақстан, соғыстан кейінгі кезең, ауыртпалықтар, қалпына келтіру, ауыл, еңбеккерлер, колхозшылар, ауыл шаруашылығы, салт-дәстүр, күнделікті тарих.

¹әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы 

*Автор-корреспондент 

E-mail: seytken98@mail.ru (Сейткен) 

Аңдатпа. Ұлт зиялылар мұрасы мәселесі Отан тарихы мазмұнында ерекше өзекті проблема болып есептелінеді. Соған сәйкес, ғылыми мақала қазақ зиялыларының ұлттық сана-сезімді нығайтудағы рөліне арналады. Өткен ғасыр еншісіндегі Ресей патшалығының қол астында өз құндылықтарынан, ана тілінен, ділінен айырылған этносқа айналып кетудің алдын алып, орыстандыру мен вестернизациялау мәселесінде өзіндік ұлттық кодын сақтап қалуға талпыныс жасаған зиялылардың жан-жақты зияткерлік әрекеттері талданады. Халыққа үндеу тастау арқылы жақын болуға тырысып, мерзімді басылым беттерін коммуникация есебінде пайдаланған ұлт зиялыларының өз халқының құндылықтарын сақтай отырып, заман ағымымен ілесуге көмектесетін жаңашылдықтарға бет бұрған бастамаларына да көңіл бөлінген. Ұлт зиялыларының осы мәселедегі рөлі мен таңдаған бағыты туралы көзқарастарға салыстырмалы талдау жүргізіліп, нәтижесінде қазақ зиялыларының өз дәстүрі мен заманауи құндылықтарды сәйкестендіруге арналған құнды идеялары болғандығы негізделеді.

Түйін сөздер: Алаш, зиялылар мұрасы, қазақ интеллигенциясы, ұлттық код, этникалық болмыс, мәдени ассимиляция, мерзімді басылым, ұлттық идея. 

¹әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы 

*Автор-корреспондент 

E-mail: beketay.k@gmail.com (Бекетай) 

Аңдатпа. Мақалада Түргеш ұлысының тарихына қысқаша шолу жасалынып, бүгінде ерекше маңызы бар «Алаш» түсінігінің қалыптасу проблематикасы қарастырылады. Түргеш-Алаш синоним ретінде қолданылуы туралы ғылыми дискуссияның тұжырымдары жанданып үлгергендіктен, олардың әрқайсысын тереңірек ашып сипаттауға талпыныс жасалынған. Қытай жылнамаларындағы «Түргеш-Алаш-чор» деген түсініктің пайда болу себептеріне талдау жүргізіліп, зерттеушілердің көзқарастарын талдауға баса назар аударылған. Сонымен қатар, Алаш этнонимінің Түргеш ұлысында қолданылу аясы бойынша классификация жасалынып, түсініктеме берілген. Түргеш ұлысының этникалық тарихына қатысты зерттеулерге талдау жасалынып, Түргеш-Алаш ұлысы мен Алаш қауымдастығы немесе Қазақ халқының этникалық бастамасы түсінігіне анықтама беріліп, Т. Омарбеков пен Ә. Дәулетхан көзқарастары негізінде этникалық кесте қалыптастырылған. Мақалада Қазақ халқының қалыптасуындағы Алаш қауымдастығының орны мен маңызы сипатталып, тарихи рөлін анықтауға көңіл бөлінеді. Нәтижесінде, Түргеш ұлысы мен қазақ ру-тайпалары арасындағы бір тайпа бірлестіктерінің болғандығы айқындалып, салыстырмалы талдау жүргізілді.

Түйін сөздер: Түргеш ұлысы, Түргеш-Алаш ұлысы, Алаш этнонимі, Түргеш-Алаш-чор, Алаш чор, Түргеш қағанаты, этникалық тарих, қазақ ру-тайпалары.

1Southwest University. School of Politics and Public Administration. Chongqing, China. 

*Corresponding author 

E-mail: tao.lin@list.ru (Tao Lin), narmina.abilova@inbox.ru (Abilova) 

Abstract. This article examines the process of formation of Tengrianism in the cultures of Eastern European peoples of Turkic origin. The study of the history and current state of the Turkic peoples of the Volga region and the Urals will allow you to better choose an angle for considering the history of the culture of the Turks, will provide a basis for the worldview and worldview of these peoples, and will also allow you to better understand the geopolitical events of a particular historical epoch. Rethinking Tengrianism as a system of worldview among the peoples of the Volga-Ural region is important not only from the point of view of the formation of cultural history, but also through the projection of the influence of this region on the history of our own homeland. The commonality of culture, expressed in traditional culture, everyday life, food and customs, allows us to consider the history of this region as a single whole, which prompts us to reconsider a number of nodal problems of the history of the nomads of Eurasia.

Key words: Tengrianism, Medieval studies, culture, nomadism, Volga region, Urals, world religions, steppe, Middle Ages. 

¹Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology, Kazakhstan, Almaty 

*Corresponding author 

E-mail: koz.mahabbat_85@mail.ru (Kozybayeva) 

Abstract. The paper analyzes the everyday life of urban population of North Kazakhstan in 1920-1930s via analysis of family and social relations of these people. The article provides analysis of scientific literature covering specifics of the studying the everyday life of Soviet Union cities. The author used file copies, museum collections of written documents, statistic materials as sources. Changes in consciousness of citizens of Soviet Union that had led to modernization of social relations on an example of city population of this region are shown in the paper. There were several ways of interference of authorities in family affairs: community participation in family affairs via people courts that conducted divorce proceedings; ban on marriage registration in religious institutions; fight against vestiges in Kazakh society: elimination of bride price (kalym) and plural marriage. Breakup of family relations and distortion of family values were attributes of the period of Great Terror of 1937-1938s. During the years of Stalin repressions thousands of families were destroyed, children of “public enemies” were persecuted more and more widely, people changed surnames and marks of national identity in personal documents. The author came to the conclusion that new forms of political organization of society had impacted modernization of private life, family, marriage and had caused new problems, that manifested themselves in loss of former family values.

Key words: Soviet society, city family, civil marriage, divorce, reproduction of population, death rate of population, “party purges”, political repressions, “public enemy”.