«edu.e-history.kz» электрондық журналы № 1(29), 2022

¹Национальный университет Узбекистана имени М. Улугбека, Узбекистан, г. Ташкент. 

*Корреспондирующий автор. 

E-mail: rhmyrt@rambler.ru (Муртазаева) 

Аннотация. В статье на конкретных фактах и статистическом материале показана подготовка женщин-лидеров в Узбекистане. Раскрыты недостатки и проблемы в данном вопросе, который носит общемировой характер. Автор статьи считает, что высшие учебные заведения являются местом выявления и подготовки лидеров среди девушек начиная со студенческих лет. Кроме того, в статье уделено внимание такому важному вопросу, являющемуся также глобальной проблемой, как лидеры-женщины из числа ученых. В статье подчеркивается, что новые подходы, механизмы в подготовке лидеров-женщин являются неотъемлемым элементом достижения целей и задач устойчивого развития узбекистанского общества. В статье рассматривается собственный путь осуществления карьерного роста женщин, в том числе женщин-ученых. Политика государства в данном направлении строится, прежде всего, исходя из менталитета узбекского народа, его традиций и обычаев. Также приводится точное количество женщин, активно трудящихся в различных отраслях экономики, в сфере управления и производства.

Ключевые слова: подготовка лидеров, женщины, узбекистанское общество, механизм.

¹Аба‎й а‎ты‎нда‎ғы‎ Қа‎за‎қ ұлтты‎қ пе‎да‎го‎ги‎ка‎лы‎қ уни‎ве‎рси‎те‎ті‎. Қа‎за‎қста‎н, Алма‎ты‎ қ. 

²Қа‎за‎қ ұлтты‎қ қы‎зда‎р пе‎да‎го‎ги‎ка‎лы‎қ уни‎ве‎рси‎те‎ті‎. Қа‎за‎қста‎н, Алма‎ты‎ қ. 

*Автор-корреспондент 

Е-mail: a‎it965‎@ma‎il.ru (Ма‎ха‎е‎ва), cha‎rgyno‎va‎.gulza‎da‎@gma‎il.co‎m (Ча‎ргы‎но‎ва) 

Аңда‎тпа‎. Ке‎з ке‎лге‎н ха‎лы‎қты‎ң та‎ри‎хы‎ көрші‎ е‎лде‎рді‎ң та‎ри‎хы‎ме‎н өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎сты‎ бо‎лы‎п ке‎ле‎ді‎. Ота‎нды‎қ та‎ри‎хна‎ма‎да‎ да‎ түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎ны‎ң өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎сы‎ та‎ри‎хы‎ ма‎ңы‎зды‎ о‎ры‎н а‎ла‎ды‎. Қа‎за‎қ ха‎лқы‎ та‎ри‎хи‎ да‎му үрді‎сі‎нде‎ Орта‎лы‎қ Ази‎яда‎ғы‎ туы‎ста‎с түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎ме‎н үне‎мі‎ этно‎са‎яси‎ ба‎йла‎ны‎ста‎ бо‎лы‎п ке‎лді‎. ХІХ ға‎сы‎рды‎ң е‎кі‎нші‎ жа‎рты‎сы‎ ме‎н ХХ ға‎сы‎рды‎ң ба‎с ке‎зі‎ Орта‎лы‎қ Ази‎яда‎ғы‎ түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎ны‎ң этно‎са‎яси‎ қа‎ры‎м-қа‎ты‎на‎ста‎ры‎ та‎ри‎хы‎нда‎ күрде‎лі‎ ке‎зе‎ңді‎ құра‎ды‎. Ма‎қа‎ла‎да‎ түркі‎ ті‎лде‎с ха‎лы‎қта‎рды‎ң өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎сы‎ та‎ри‎хы‎н зе‎ртте‎уге‎ қа‎ты‎сты‎ жа‎ңа‎ те‎о‎ри‎ялы‎қ-ко‎нце‎птуа‎лды‎қ ұста‎ны‎мда‎р: фо‎рма‎ци‎ялы‎қ, өрке‎ни‎е‎тті‎лі‎к және‎ ба‎сқа‎ ұста‎ны‎мда‎р, со‎нда‎й-а‎қ көзқа‎ра‎ста‎р ме‎н тұжы‎ры‎мда‎р қа‎ра‎сты‎ры‎ла‎ды‎. Бі‎зді‎ң зе‎ртте‎уле‎рі‎мі‎зді‎ң нәти‎же‎ле‎рі‎ түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎ны‎ң өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎ста‎ры‎ та‎ри‎хы‎н зе‎ртте‎уді‎ң көпқы‎рлы‎лы‎ғы‎н, үзді‎ксі‎зді‎гі‎н, те‎ре‎ңді‎гі‎н көрсе‎те‎ді‎. 

Түйі‎н сөзде‎р: түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎, өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎ста‎р, та‎ри‎хна‎ма‎, те‎о‎ри‎ялы‎қ-ме‎то‎до‎ло‎ги‎ялы‎қ а‎ста‎рла‎р, Орта‎лы‎қ Ази‎я.

¹«Бозоқ» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы, Қазақстан, Нұр-Сұлтан 

²Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қазақстан, Нұр-Сұлтан  

*Автор-корреспондент  

E-mail: suraganova_zk@mail.ru (Сураганова), kuralai_sk@mail.ru (Сарсембина)  

Аңдатпа. Мақалада XIII-XVII ғғ. қытай, армян, Орта Азиялық авторлардың тарихи жазба деректері негізінде Орталық Азия халықтарының мәдениетіндегі құрбандық шалу және әскери ғұрыптарында жүздеген жылдар бойы басты рәсімдік атрибут рөлін сақтаған қымыздың мәні көрсетілген. Туға қарата қымыз бүрку, сонымен қатар аспан, жарық бағытына, тауға құрбандық ретінде қымыз бүрку рәсімдерінің тарихта болғандығы белгілі. Қымыз әрбір шаңырақта қана емес, сондай-ақ ұлы дала империяларының мерекелері мен мемлекетік қабылдауларында да құрметті әрі қадірлі сусын болып саналды. Бұл сусын мерекенің басты дәм сыйы болды. Оны бөлу тәртібі Шыңғыс хан империясы иерархиясын семантикалық түрде белгіледі. Этнографиялық деректер қазақ халқында қымызға қатысты ғұрыптардың негізгі мәнін жоймай келе жатырғандығын көрсетеді. ХХ ғасырда қазақ даласында қымыздың құрметті, мәртебелі сипаты айқын көрініс беріп, қымызбен сыйлаудың рәсімдік, салт-дәстүрлік мәні жойылмады. 

Түйін сөздер: есте қаларлық мәдениет, есте қалдыру орындары, қымыз рәсімдері, ғұрыптары, қазақтар.

¹Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, Қазақстан, Алматы қ. 

*Автор-корреспондент 

E-mail: karluwa1970@gmail.com (Жылқышыбаева), zhagypar.aigerim@mail.ru (Жағыпар)  

Аңдатпа. Ел тарихының қай кезеңінде болмасын қазақ әйелінің отбасының ұйытқысы болуымен қатар қоғамдағы алатын орыны да ерекше болды. Тіпті, отбасының ошағын сөндірмей, балаларын дүниеге әкеліп, өсіріп, қоғамның тірегі болатын азаматтарды тәрбиелеудің өзі әйелдердің мемлекеттегі орынын, маңызын көрсетеді. Бесік тербеткен ана мен биліктегі нәзік жандылардың басты бағыты Қазақ мемлекетінің қарқынды дамуы, қазақ қоғамына бәсекеге қабілетті ұрпақты тәрбиелеу. Шынында да, туған тарихымыздың өткеніне үңілсек, ұлы даладан шыққан сақтың батыр қыздары Томирис және Зарина, ақылымен бір рулы елге ана болған Домалақ ана, жоңғар шапқыншылығы тұсындағы ұлы қолбасшысы Қабанбай батырдың жары Гауһар, кешегі Кенесарының қарындасы Бопай, Шоқанның әжесі Айғаным ханым, Екінші дүниежүзілік соғыста шығыстың қос шынары атанған Мәншүк пен Әлиялардың ақыл-парасаттары, ерліктері ел есінде қалды. Қазақстан тәуелсіздігінің қалыптасуында қазақ аналары мен қыздарының ұлт алдында жасаған еңбегін, тағлымын, ерлігі мен мұрасын зерделеу, тарих ғылымы мен білімі, мәдениеті мен рухани дамуы үшін аса маңызды мәселе. Сондықтан мақаламыз осы өзекті мәселелердің біріне арналған. Мақаламызда қазақ қоғамындағы әйелдердің әлеуметтік және саяси рөлі тарихи деректер мен архив құжаттарына негізделе отырып талданады және үш кезеңге бөліп қарастырылады. 

Түйін сөздер: ана, қазақ әйелі, отбасы, тарих, ғылым, білім, кеңестік идеология, әлеуметтік, саяси, ұлттық құндылықтар.

¹Ankara University, Ankara, Turkey 

*Corresponding author 

Е-mail: olkube89@gmail.com (Kuanbay)

Abstract. This article describes the features of the functioning of the institution of the batyrs (knight, heroes) of the Kazakh people from the XVIII to the first half of the XIX centuries. The full event of that century is considered, which is disclosed in detail by archival data. The Institution of batyrs (heroism, chivalry) is a very important scientific topic for res arch on the unknown pages of the life and activities of Kazakh khans, sultans, and batyrs. The article also examines the role and importance of batyrs in political and public life, which occupy a special place in the social structure of the Kazakh people. In order to thoroughly and deeply understand the institute of batyrs, letters and manuscripts of those times are also considered, which allows you to plunge into the world of the heroes of that century. Archival documents also clearly demonstrate the diplomatic abilities of the Kazakh knights, who are perfectly able to conduct state affairs. The transformation of the heroic worldview of the Kazakh people into a national value has formed the institution of heroes unique to the Kazakh people. The study of the role of batyrs (knight, heroes) in Kazakh history is very important for the future preservation and strengthening of the Kazakh borders and statehood. The importance of the institution of heroes in the state structure of the Kazakh people is characterized by the fact that for centuries the Kazakh people have been able to preserve the territorial hegemony of the heart of Eurasia. 

Keywords: Institute of batyrs (knight), Kazakh khans, Kazakh sultans, bakhadur, batyr, heroism.

¹Национальный  университет Узбекистана имени М. Улугбека, Узбекистан, г. Ташкент.  

*Корреспондирующий автор 

E-mail: indima59@mail.ru (Иноятова)  

Аннотация. В статье рассматриваются этапы формирования диаспоры немцев-меннонитов на территории Туркестана. Массовое переселение немцев-меннонитов в числе других российских народов из России, и формирование ими диаспоры на территории Туркестана началось со второй половины XIX века. Анализ исследования в контексте проблемы диаспоральности показал, что огромную роль в этом играли именно добровольные миграционные процессы, которые происходили в русле вторичных миграционных потоков, прежде всего из поволжских, таврических и центральных районов России. Согласно результатам исследования, причины миграций дифференцированы как политические, экономические и религиозные, которые находятся в тесной взаимосвязи между собой. В статье анализируются исторические предпосылки формирования диаспоры в Туркестане: сложности миграционного процесса; образования немецких поселений (создавали свои общины (диаспоры) не по национальному, а по религиозному принципу, аналогичные той, из которой прибыли); проблемы адаптации её к новым условиям обитания; взаимоотношения с местным населением; интеграции её в инокультурной среде, сохранение ею идентичности и самобытности; изменения численности населения. В заключении мы отмечаем, что меннониты сумели не только хорошо адаптироваться в азиатских условиях, но и внести свой вклад в развитие экономики и культуры края. 

Ключевые слова: Туркестан, Россия, Хивинское ханство, акмечетские меннониты, аулиеатинские меннониты, лютеране, миграция, адаптация.

¹Pamukkale University, Republic of Turkey, Pamukkale 

*Corresponding author 

E-mail: soner.saglam@gmail.com (Saglam), goktug3525@hotmail.com (Sozen) 

Abstract. This article examines the concept of criticism as a social theme in the poems of Jambyl Jabayev. The authors also reveal some important social problems of the Kazakh people of that past era in the poems of the great poet. The great poet of the Kazakh steppes, Jambyl Jabayev, is one of the greatest people of the last century in the Turkic world. Jambyl aqyn (poet-author) throughout his hundred-year life tirelessly composed impromptu poems with a dombra (musical instrument of the Kazakh people-auth) in his hand, revealing all the social problems of the Kazakh people. He is well known in all world literature and in Kazakh literature, by his famous aitys (an impromptu contest between two bard poets-auth.) and epics, as well as songs and poems improvised in a special style. Jambyl Jabayev expresses many social problems in his poems, aityses and epics. The poet attaches importance to criticism against the rulers and administration systems of that period. According to Jambyl, the dombra is a bow, and the every word that comes out of his mouth is an arrow. The spiritual heritage of Jambyl Jabaev was studied in Turkey in the form of an extensive scientific topic. The text of this study was prepared in Turkish and translated into English[¹]. 

¹Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті, Қазақстан, Қызылорда қ.  

*Автор-корреспондент 

E-mail: a.tazhekeyev@gmail.com (Тәжекеев), yslam.kurmaniyazov@gmail.com (Құрманиязов), erom_kz@inbox.ru (Каналхан)  

Аңдатпа. Мақалада Сыр бойындағы аса көрнекті құнды ерте ортағасырлық Қаңлы тайпаларының ескерткіші, Қазақ тарихындағы ерекше орын алатын «Жетіасар мәдениеті» туралы зерделенеді. «Жетіасар» атауының шығуы туралы және Жетіасар қалаларына байланысты ғылыми өлкетанушылық, әдебиеттердегі жыр жазбалар және фольклорлық деректер, аңыз-әңгімелер, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында жасалған әскери-топографтардың картографиялық мәліметтері де қарастырылған. Поручик офицер А. Симонов алғаш болып Жeтiacap ескерткіштеріне қазба жұмыстарын жүргізген. Жергілікті халықтан осы қалаға байланысты аңыз әңгімелерін жинастырып, барлау шаралары аясында қазба жұмыстарын да жүргізеді. 1900 жылы «Түркестанские ведомости» газетінің екі санында өз мақаласын жазып қалдырады. Сырдарияның төменгі ағысы Жетіасар қалалары туралы басқа да деректерді А.И. Левшин, А.И. Макшеевтің, Л.Мейердің еңбектерінен кездестіруге болады. Картографиялық мәліметтер ішінен 1851-1863 жылдар аралығындағы Ресей империясы тарапынан түсірілген карталар Жетіасар шатқалындағы ұмыт қалған қалалар атауларын табуға болады. Сонымен қатар, Жетіасар қалаларының шоғырланған аймақтың әр кезеңде түсірілген картографиялық карталарын талдау, сипаттау, баламалану мәселесі қаралған. 

Түйін сөздер: Жетіасар, Сырдария, Арал маңы, өлкетану, картография.

Журнал «Edu.e-history.kz» (зарегистрирован в Комитете связи, информатизации и информации Министерства по инвестициям и развитию Республики Казахстан, свидетельство о регистрации: 29.10.2014 № 14602-ИА) – электронное научное издание для публикации результатов исторических исследований. Издается с 2014 года. 

Journal «Edu.e-history.kz» (registered at the Committee for Communications, Informatization and Information of the Ministry for Investments and Development of the Republic of Kazakhstan, registration certificate: 10/29/2014 No. 14602-IA) is an electronic scientific edition for publishing the results of historical studies. Published since 2014.