Electronic magazine "edu.e-history.kz" № 2(26), 2021

Аннотация. В данной статье рассматривается научное наследие выдающегося русского ученого первой половины XIX в. Алексея Ираклиевича Левшина (1797–1879). Наиболее ценным в научном смысле, является сформулированная им концепция исследования истории народа: «Первые два вопроса, которые рождаются при имени малоизвестного народа, суть следующие: «Где он живет и как он многочислен?», и собранный с этих позиций А.И. Левшиным колоссальный фактический материал, огромное количество сведений, имеющие фундаментальное значение для современных исследователей государственности Казахстана. Собранные им исторические сведения подтверждают наличие в Казахском ханстве общих признаков, присущим всем государствам: территория, население, власть, что делает данное исследование ценным источником по истории казахской государственности. Данная статья представляет собой опыт изучения и осмысления творческого наследия А.И. Левшина как первоклассного, оригинального источника по истории казахского государства, применения этого материала в контексте других источников наших знаний о Казахстане и казахах с целью создания более объемной и объективной исторической картины.

Аннотация. В данной статье представлен анализ осуществления административной политики российской империи в пореформенный период на юге Казахстана. По реформам 1867–1868 годов в Казахстане была введена пятизвенная система управления: генерал-губернаторство – область – уезд – волость – административные аулы (100-200 кибиток). «Временные положения» 1867–1868 годов были направлены на сосредоточение всей полноты власти в низовых звеньях колониального управления. Семиреченская и Сырдарьинская области вошли в состав Туркестанского генерал-губернаторства. Принципы создания волостей в Семиреченской и Сырдарьинской областях в ХIХ-начале ХХ вв. изучены в данной статье. Единая система административного управления для всего Казахстана, введенная в 90-е годы ХIХ века, была призвана унифицировать прежние ведомственные структуры. В этот период начинается активный процесс колонизации Казахской степи. Пятиступенчатая система управления, введенная в результате реформ для объединения вновь присоединенных к Российской империи народов, способствовала слиянию казахской степи с метрополией под единым управлением. Вместе с тем эти реформы способствовали устранению от власти казахской аристократии, ослаблению традиционных связей, усилили налоговый гнет. Территориальный принцип административного устройства нарушал не только традиционное землепользование, но и нарушал традиционный уклад -многовековую этническую организационную форму общинных отношений казахов - «семипоколенный цикл» - «жеті ру». Благодарности: Исследование выполнено за счет гранта Российского научного фонда (проект №19-18-00162), реализуемого в Институте языков и культур имени Льва Толстого.

Аңдатпа. Мақалада ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басында патша үкіметінің ағартушылық саясатының аясында Қазақстанда ашылған орыс оқу орындары және олардың жергілікті халықтың рухани-мәдени өміріне тигізген әсері туралы мәселелер талдауға алынған. Қазақ жерінде орыс тілінде білім беретін оқу орындарын ашу арқылы патша әкімшілігі жергілікті халықтың санасын орыстандырып, олардан Ресей империясына берілген шенеуніктер даярлауды, сол арқылы империяның отаршылдық саясатын еш кедергісіз жүргізуді мақсат етті. Патша үкіметінің ағартушылық саясаты негізінен орыс ұлтының мүддесін көздеді. Жергілікті халық балаларына гимназиялық білім беруді қажет деп таппады, оларды реалдық мектептерде ғана оқытып, төменгі шенді шенеуніктерді, тілмаштарды даярлауды ойластырды. Оқу орындары орыстар мекендеген жерлерде ғана орналасып, қазақтардың көші-қон аймағынан алыс болды. Қазақтардың ауылдарына жақын аймақтан мектеп ашып беру туралы өтінішін әкімшілік қанағаттандырмады. Билігін нығайтып алған патша үкіметі ХІХ ғасырдың аяғына қарай мешіт-медреселер жанынан да орыс мектептерін ашуды талап етті. Орыстандыру арқылы жүргізілген ағартушылық саясаты қазақ халқының менталитетін өзгертті. Орыс оқуын оқыған ұрпақтар арасынан алған білімін өз ұлтына қарсы қолданғандармен қатар патша үкіметінің империялық саясатына қарсы шығып, қазақ халқының бостандығы мен теңдігі жолында адал қызмет еткен азаматтар шоғыры да қалыптасты. Мақалада осы мәселелер тереңірек қарастырылады.

Аннотация. В статье на основе архивных материалов и ранее проведенных исследований освещается политика Цинского Китая в Казахской степи во второй половине XVIII – первой половине XIX в. Рассмотрены попытки китайских властей установить политический контроль над казахскими землями, прежде находившимися в составе Джунгарского ханства. Отмечено, что в исследуемый период Цинская империя, в отличие от российского правительства, придерживалась иной позиции по отношению к казахским племенам. Китай не был заинтересован в полной ликвидации казахской государственности и выстраивал свои взаимоотношения с казахскими властителями на условиях вассалитета. В статье исследуется развитие дипломатических и торговых отношений Цинской империи с ханом Абылаем и его потомками. Проведен анализ архивных документов, отражающих противостояние России и Китая за политическое превосходство в Казахской степи. Изучен процесс вхождения казахских земель в состав Российской империи.

Аңдатпа. Сармат дәуіріндегі археологиялық ескерткіштер жүз жылға жуық уақыт бойы зерттелген. Алайда, бұл мәдениеттің шығу тегіне қатысты көптеген шешілмеген сұрақтар бар. Сармат дәуірінің археологиялық ескерткіштерін зерттеуде олардың кезеңдемелерімен бөлініп қарастырылуы ХХ ғасырдың басына жатады. Бұл мәселені шешудің таптырмас шарты – ерте сармат мәдениетін зерттеу және ең алдымен оның табиғаты мен өмір сүру уақытына байланысты сұрақтар. Мақалада ерте сармат мәдениетінің ескерткіштерін зерттеу мәселелері туралы негізгі көзқарастарға қысқаша шолу жасалған. Мақалада мәдениеттер өзгерген кезде немесе кезеңнен кезеңге ауысқан кезде сабақтастық мәселелерін талдауға байланысты даулы мәселелерді талқылауға баса назар аударылған. Жұмысты жазу кезінде жүйелік және салыстырмалы-тарихи әдістері қолданылды. Сармат заманындағы халықтарының мәдениетін дәуірлеу және қалыптасу мәселелерін түсіндіру үшін оның қалыптасуының кезеңдерін зерттеу өзекті болып табылады. Бұл үдерістегі шешуші рөлі б.д.д. IV – II ғасырларда пайда болған ерте сармат мәдениетіне тән. Нәтижесінде ерте сармат кезеңіндегі халықтың мәдениетінің шығу тегі мәселесін зерттеудегі негізгі тәсілдер туралы мәліметтер жүйеленді. Қазіргі таңда сармат дәуірі ескерткіштері көшпелілер өркениетінің тарихының даму тенденциясын айқындап, оның маңыздылығын көрсетеді.

Мақалада қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы қарастырылады. Тілді оқыту барысында пәннің базалық білім мазмұнына байланысты оқушының ойлау қабілетіне, білім мазмұнының дүниетанымдық сипатына, дара тұлғаның интеллектуал қасиетін дамытуға, тақырыпты меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдеріне көңіл аударылады. Бұл тұста оқулықта ұсынылған материалдың мазмұны мен құрылымы оқушының шығармашылық қабілетін өмірмен байланыстыра игеруге бағытталады. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ тілін оқытудың негізі XIX ғасырдан бастап қоғамдық-әлеуметтік басылымдарда ағартушылар тарапынан жан-жақты сөз болды. XX ғасырда ұлт зиялылары мен әйгілі ғалымдар тіл мәселесін тереңдете зерттеп, тілді меңгерудің басты нысандарын айқындады. Қазақ тілінің әдістемесіне байланысты жарық көрген оқулықтар, еңбектер тіл білімінің барлық салаларын қамтый келіп, қазақ тіл ғылымын теориялық, практикалық жағынан өрістетуге ықпал етті. Қазіргі қазақ тіл білімі көп салалы бағытты қамтиды. Уақыт тудырған соны ізденістер қанат жаюда. Осынау түрлі үдерістер төркінінен біз әркез дәстүр сабақтастығын іздейміз. Ол сабақтастықтың тамыры ертеректегі тілші ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Қазақ тілі де, қазақ тіл ғылымы да қазір қоғамдық орта мен замана қалыптастырып отырған әралуан сұраныстар айдынына, ғылыми зерттеулер кеңестігіне шығып отыр. Сұраныс та, зерттеу де тілді оқытуға қатысты ой-пікірлерді зерттеп-зерделеуді қажет етеді. Мақалада қазақ тіл білімінің салаларын оқытуға байланысты аса көрнекті тілші-ғалымдардың еңбектері мен қонцептуалды ойлары қарастырылады. Өткен ғасыр басы мен өткен ғасыр ортасындағы ұлт тілін алаңдатқан сауалдарды түгендей отырып, жаңа бағыттағы тіл салаларын оқыту әдістемесін дамыту – бүгінгі міндетіміз. Мақала Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті тарапынан қаржыландырылды (Грант №АР08855685).

Аннотация. В данной статье исследуется генезис казахской государственности в общем контексте исторического процесса возникновения восточных (неевропейских государств). Понятие Востока в исторической науке используется не столько как географическое, сколько как историческое, культурное, цивилизационное. Специфика и характер возникновения и функционирования институтов власти на Востоке связаны с типологическими особенностями, особенностями исторического, идеологического, этнического, социокультурного, природно-климатического и экономического характера. Эти черты и составили восточный, азиатский (неевропейский) способ возникновения государств. Государственность казахов – продолжение государственности крупных кочевых империй и отдельных ханств, с древности существовавших на территории Казахстана. Возникновение государственности было связано не с формированием частной собственности и классового общества (европейский путь), а с оформлением ранних политических образований типа протогосударств, в результате постепенного перехода, перерастания родоплеменного общества в государство. Эти особенности, как известно, стали причиной различных теорий о том, что кочевые цивилизации в целом, и в частности, казахи не имели института государства, как такового. Ключевые слова: государственность, государственность кочевых народов, казахская государственность, восточный (неевропейский) путь развития, всемирно-исторический контекст.

Мақалада тарихи ұқсастықтарға ие Қазақстан Республикасы мен Латвия Республикасының екіжақты қатынастарындағы транзит мәселесі қарастылды. Географиялық орналасуы бойынша зерттеліп отырған екі ел үшін де ауқымды және өзекті болып табылатын транзит тақырыбы соңғы уақытта талқылануды көп қажет етуде. Шығыс пен Батысты байланыстырып, жүк тасымалы бойынша елдердің алдыңғы қатарынан орын алған Орталық Азия аймағындағы Қазақстан мен Еуропалық Одақ мүшесі Латвия арасындағы логистика мәселесінің күрделенуіне Латвия мен Ресей Федерациясының екіжақты қарым-қатынасының шешілмеген тұстары кедергі келтіруде. Латвия-Еуропалық Одақ, ТМД және Азия нарықтары арасындағы ұйымда транзиттік және логистика үшін қаншалықты деңгейде маңыздылығы талқыланады. Латвия аумағынан шығыстан батысқа және солтүстіктен оңтүстікке өтетін мультимодальды көлік дәліздері қарастырылады. Латвия порттары арқылы шығыстан батысқа қарай жылжитын негізгі тауарлар ағыны – Ресей, ТМД және Азия елдерін Батыс Еуропамен ғана емес, бүкіл әлеммен байланыстыратын схемалық транзит картасы арқылы негізгі дәліздердің векторлары көрсетілген. Зерттеу жұмысында қазақстандық, латвиялық және ресейлік мамандардың жүйелі сараптамалары қарастырылды. Материалдармен жұмыс барысында автор жүйелік-сараптамалық әдісті, тарихи-сараптамалық әдісті және экономикалық болжау әдісін қолданды.

В настоящей статье анализируется формульный стиль эпоса. Это традиционная устно-стилевая техника, теория Пэрри-Лорда. «Формульный стиль» хорошо изучен в науке. О наиболее ярких их достижениях зарубежных фольклористов мы скажем в этой статье. Основная цель статьи – анализ достижений казахских ученых, изучавших формульный стиль и язык эпоса. Особое внимание уделено устной традиции жырау XV-XVIII веков, исследованию их индивидуально-авторского своеобразия. Новизна и методологическая ценность статьи исходят из оценки вклада казахских ученых в устную теорию. В статье использованы сравнительно-исторический, историко-типологический, структурный и другие методы исследования. Практическая ее значимость исходит из важности комплексного метода анализа формульной стилистики и грамматики жырау для написания частотного «Поэтического Словаря» XV-XVIII веков». Теоретическая ценность статьи исходит из научного осознания роли поэтического языка казахских жырау XV-XVIII веков в истории тюркских литературных языков. Ценность обоснована и тем, что устное искусство казахских жырау составляет общее культурное наследие тюрок Крыма и Северного Кавказа. Это важно для реконструкции поэтического мышления, мифа, обряда и ритуала тюркских народов.

Мақалада 2014 жылы ортағасырлық Аспара қаласының орталық бөлігінің шығыс жағында (шахристан) К.М. Байпақовтың жетекшілігімен ОҚКАЭ-сы (мүшелері: Е.Ш. Ақымбек, М.С. Шагирбаев) жүргізілген қазба жұмыстарынан ашылған құрылыс орындарынан табылған остеологиялық материалдар қарастырылады. Көлемі 13х10 м қазба 0,5-1 м тереңдетілгенде астыңғы мәдени қабаттың үстіне салынған ХІV–ХV ғғ. жататын бөлме орындарынан жануарлардың сүйектері әртүрлі деңгейден, құрылыстың барлық жерінен анықталады. Остеологиялық материалдардың жалпы саны – 453 дана, оның ішінде 341 данасы нақты жануар түрлеріне қарай ажыратылады. 112 дана сүйектер сүтқоректілер класына тиесілі болғанымен, жануар түрі анықталмады. Сүйек материалдардың ішінде ит пен есек сүйегінен басқасы «ас үй қалдығы» болып табылады. Мұны сүйектердің 82% бөлшектенгенінен көруге болады. Бүтін сүйектерге тек көлемі кішкене, «куб» тәріздес қаңқа элементтері тиесілі. Зерттеу барысында 10 жануар түрі анықталып, олардың қаңқа элементтері мен жас ерекшеліктері сипатталып, жыныстық диморфизміне талдау жасалады. Қала тұрғындарының шаруашылығы мен тағам рационында төрт түлік мал кеңінен қолданылған. Оның ішінде уақ мал саны басымдық танытады. Жабайы жануарлар саны материалдардың ішінде 1% ғана құрайды. Үй жануарларын пайдаланудың негізгі мақсаты ет өнімін алумен байланысты. Мұны жануарлардың жас ерекшеліктеріне орай жүргізілген зерттеулер растайды. Сүт өнімін алуда ірі қарамен қатар, ешкіні де көбірек пайдаланған тәрізді. Остеометриялық зерттеулер Аспара қаласының тұрғындарының шаруашылығында ірі тұқымды жылқылар пайдаланғанын көрсетіп отыр.