ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Ресей империясы Қазақстан аумағын толық отарлаған соң, үлкен өлкені басқару мақсатында өзінің әкімшілік жүйесін енгізген болатын. Сол кезеңде, Жетісу өңірі отар аймақ ретінде экономикалық және саяси жағынан елеулі рөл атқарды. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өлкеге орыс шаруаларының легі ағылып келді. Патша өкіметі қазақ жеріне келімсектерді қоныстандыру саясатын тез қарқынмен жүзеге асыру үшін, 1904-1905 жылдары Қазақстан территориясын бес қоныс аудару ауданына бөлді: Торғай-Орал, Ақмола, Семей, Сырдария және Жетісу. Бұл облыстарда Жерге орналастыру және егіншілік бас басқармасына қарасты арнайы Қоныс аудару мекемелері ашылды. Отаршылдық негізде құрылған Қоныс аудару басқармалары жергілікті халықтың пайдалануындағы «артық» жерлерді тартып алып, қоныс аудару телімдерін дайындады. Патшалық Ресей кезеңіндегі қоныс аудару мәселесі деректанулық тұрғыдан терең әрі объективті зерттеуді қажет етеді. Сондықтан, ХХ ғасырдың басында құрылған Жетісу қоныс аудару басқармасының іс-жүргізу құжаттары өлкенің қоныс аудару тарихына қатысты негізгі деректер тобын құрайды. Сонымен қатар, өлкедегі қоныс аудару тарихына қатысты деректерді Ресей империясының ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. басындағы заңдары, Жетісу қоныс аудару басқармасы шенеуніктерінің және осы кезеңдегі зерттеушілердің еңбектері құрайды. Мақалада Жетісу өлкесінің ХІХ ғ. ІІ жартысын мен ХХ ғ. басындағы қоныс аудару тарихына қатысты архив құжаттарына және сол кезде жарыққа шыққан еңбектерге деректанулық талдау жасалады. Аталған деректер арқылы Ресей империясы кезіндегі отарлау саясатының барысы, бағыттары және нәтижелері айқындалған.
Түйін сөздер: дерек, архив, құжат, қоныс аудару, Жетісу өлкесі, отарлау, Жетісу қоныс аудару басқармасы.
Аталмыш мақалада 1916 жылы қазақтардың Қытай жеріне босып баруы талданып, олардың Шығыс Түркістандағы жағдайы баяндалып, 1917 жылғы ақпан революциясынан кейін босқындардың оралу себептері ашылып көрсетіледі.
1916 жылы Жетісуда орын алған көтерілісті басу үшін патша өкіметі жазалаушы отрядтарды атандырды. Облыс аумағында бірнеше ондаған қазақ және қырғыз ауылдары жермен-жексен етілді. Бейбіт тұрғындар аяусыз қуғын-сүргінге ұшырады. Жетісудың жергілікті 300 мыңға жуық қазақтары мен қырғыздары патша өкіметінің қысымымен Қытай аумағына өтіп кетуге мәжбүр болды.
1916 жылғы көтерілісті басуды отарлық билік өңірде жер мәселесін түпкілікті шешудің мүмкіндігі ретінде қарады. Түркістан өлкесінің мұсылман тұрғындарының билікке ізгі ниетте болмауы жергілікті қазақтар мен қырғыздардың босқыншылықа түсуі империялық пиғылға тиімді болды. Мұндай жағдай отарлық билікке мол мүмкіндік беретін. Сондықтан да қазақ зиялылары сол кезде қарулы қарсылыққа бармай, билікпен ымыраға келуге халықты үндеген болатын. Оның себебі, ресейлік әкімшілікке қазақтарды өз жерінен ығыстырып шығып, орыс қоныс аударушыларына кең жол ашып беруге болмайды дегенге келетін.
Мақалада Шығыс Түркістанға өтіп кеткен қазақ босқындарының 1917 жылғы революциядан кейін Жетісуға қайта оралу жайы баяндалып, нақтылы деректермен негізделеді. Дерек көзі ретінде мақалада Қазақстан Республикасының орталық мемлекетік архивінің және Өзбекстан Республикасының орталық мемлекеттік архиві қорларының мәліметтері пайдаланылды.
Түйін сөздер: Ұлт-азаттық көтеріліс, революция, аштық, босқыншылық, репатриация.
Аталған мақалада архив қорларында сақталған құжаттар негізінде Орыс географиялық қоғамының үлкен күміс медалімен марапатталған тұңғыш қазақ ғалымы Мұхамедсалық Бабажановтың (1835-1871) өмір деректері, әр жылдардағы қызметі, ғылыми-этнографиялық зерттеу жұмыстары туралы қарастырылады.
Сол кезеңде этнографиялық зерттеулерде М-С. Бабажановтың мақалалары елеулі рөл атқарды. Зерттеулердің нысанасы қазақтардың тарихы мен шаруашылығы, кәсіпшілігі болды. Оның этнографиялық еңбектерін алдыңғы қатарлы орыс ғалымдары және өлкетану қоғамдары жоғары бағалады. Сонымен бірге мақалада этнограф М-С. Бабажанов аңшылық, атбегілік туралы, қазақ қоғамындағы ең күрделі мәселелердің бірі – жер мәселесі туралы ой толғамдары қарастырылады.
Зерттеу Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің гранттық қаржыландыру жобасы (IRN жобасы: AR08855800) шеңберінде жүргізілді.
Түйін сөздер: М-С. Бабажанов, Россия, кадет корпусы, хорунжий, этнограф, ғалым, тарих, журналдар, газеттер, архив.
Мақалада Бөкей Ордасындағы 1836-1838 жылдар аралығындағы азаттық қозғалысының ұйымдастырушыларының бірі Махамбет Өтемісұлының өмір жолы мен Отан тарихындағы алар орны, тұлғалық келбеті туралы баяндалады. Сонымен қатар, патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы Бөкей Ордасындағы 1836-1838 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілісіндегі күрескерлік рөлі айшықталады. Сондай-ақ, Махамбет Өтемісұлының тек қана азаттық қозғалысын ұйымдастырушы ғана емес, қазақ халқының өр рухты, өткір тілді ақыны, шебер күйші, композитор болғандығы туралы жан-жақты баяндалады. Қазақстан Республикасында Махамбет батыр тұлғасының тарихи бейнесін ұлықтау ісіне қатысты атқарылған шаралар да назардан тыс қалмады.
Мақала BR05233709 «Ұлы даланың тарихы мен мәдениеті» атты ғылыми жобаның «Қазақcтандағы ұлт-азаттық қозғалыстар ұлттық бірегейлікті сақтау мен нығайту контексінде» тақырыбы аясында дайындалды.
Аннотация. В данной статье рассматриваются теоретические и исторические аспекты изучения российской дореволюционной историографией функционирования золотоордынских городищ, расположенных на территории современной Атырауской области. Дается краткий историографически обзор научным трудам посвященных различным аспектам функционирования городищ, а также приводится аналитический обзор. Значительное внимание прежде известным, но переосмысленным заметкам и гипотезам, выдвинутых в свое время российскими исследователями. В статье перечисляются основные труды российских исследователей, в которых в той или иной мере содержатся упоминания о городах и остатках городской жизни в степях Западного Казахстана. В отличии от Сарайчика, Актобе Лаэти никогда не являлся объектом научного исследования, хотя на нем проводились ограниченные археологические изыскания, результаты которых не были опубликованы. Само значение Актобе Лаэти определяется не только широкомасштабным празднованием юбилейной даты, 750-летия Золотой Орды, но и малоизученностью взаимодействия урбанизации и номадизма в степной зоне Западного Казахстана. Отсюда необходимость дополнительного исследования всех имеющихся источников, а также выбор материалов российский исследователей в качестве предмета аналитического разбора.
