«edu.e-history.kz» электрондық журналы № 4(24), 2020

Аңдатпа. Мақалада Қазақ еліне адал еңбек еткен, «Алаш» қайраткері, дәрігер Асылбек Сейітовтің «Ағарту жолында не шара қолдануымыз керек (Жазды күнгі оқытушылар курсы ашылар алдында)» атты мақаласы талданады. Автор деректанудың әдістемесін және әдістерін пайдалана отырып аталған еңбектің мазмұнын талдап, маңызын анықтайды. Тарихи деректің пайда болуын, репрезентативтілігін, фактілерінің шынайылық дәрежесін анықтайды. Асылбек Жұманұлының кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы Қазақстандағы білім беру бағдарламасы жөніндегі пікірлері большевиктік биліктің ерешеліктерімен байланыстырыла көрсетіледі. Асылбектің қабылданған бағдарламалардың әрқайсысына тоқталып, олардың білім алудағы ұтымды тұстары бойынша жасаған тұжырымдары талданады. Мұғалімдердің міндеттері, біліктіліктерін көтерудің қажеттілігі, білім берудегі пәнаралық байланыстар, өлкетануды оқытудың маңызы турасындағы ойлары сараланып, баға беріледі. Алаш ардақтысының оқушының алған білімін тәжірибемен ұштастыру жөніндегі пікірлеріне ерекше назар аударылады. А. Сейітовтің жаратылыстану пәндерін оқытуға баса назар аударылуы тиістігі төңірегіндегі ойлары талданады. Пәндерді оқытуда қазақ халқының рухани мұрасын, солардың арасында ауызша деректерді кеңінен пайдалану қажеттілігі туралы пікірлері айқындалады.

Аннотация. С поэтапным вхождением Казахстана в состав Российской империи коренным образом менялась жизнь, как казахской аристократии, так и простого народа. Если представители белой кости – чингизиды в основном лишались права управления, то значительная часть населения со временем теряла права на землю. Часть султанов были привлечены к руководству низшей ступенью административной единицы – волостью. За весь период после ликвидации ханской власти ни один султан не являлся главой генерал-губернаторства или области. Рассматриваемая категория населения была немногочисленна. Ее проще было повернуть в свою сторону различными подарками, должностями, обещаниями. Для окончательного укрепления своих позиций царскому правительству необходимо было увеличить число своих сторонников и среди коренного населения. Ограничиться султанами и другой обеспеченной категорией казахов, преданных «царю и Отечеству» было недостаточно. Беспокоила колониальную администрацию на местах и царское правительство в столице основная часть населения. Постоянно усмирять ее силой оружия или держать в страхе было довольно сложно. В некоторой степени помочь решить создавшуюся проблему могла религия. Поэтому, русская православная церковь и ее служители должны были читать проповедь не только среди переселенцев, но и привлекать в лоно своей религии иноверцев – казахов. Статья написана в рамках выполнения научного проекта АРО8855385 «Мусульманские и православные миссионеры в Казахстане: деятельность и результаты (XIX – начало XX веков)».

Аңдатпа. Мақалада қазақстандық тувалықтардың тарихы мен олардың елімізге қоныс аудару тарихын ғылыми негізде зерделеу нысанаға алынған. Атап айтсақ, тувалықтар мемлекетінің тарихы қысқаша баяндалып, оның негізгі кезеңдері сипатталады және олардың тұрмыс-тіршілігі туралы айтылады. Яғни, тувалықтардың антропологиясы, тілі, наным-сенімі, шаруашылығы, дәстүрлі тағамдары, мәдениеті туралы баяндалады. Елімізде төзімділікті сақтау мәселесіне мемлекеттік тұрғыдан қолдау танытылуда. Осының нәтижесінде қазақ жеріне жебеу іздеп келген өзге этнос өкілдерінің қатарында тувалықтардың да өзіндік құндылықтарынан ажырап қалмай, дәстүр жалғастығы мен сабақтастық негізде ұстану көрінісі мақалада нақты мысалдар арқылы айшықталады. Аталған еңбекте, тувалықтардың Қазақстанға қоныс аударуы, демографиялық жағдайы, мысалы 1970, 1979, 1989, 1999, 2009 жылдардағы ұлттық санақ қорытындылары бойынша динамикасы анықталады. Сондай-ақ, елімізде олардың басым бөлігінің қала тұрғындары болып табылатындығынан ақпарат беретін статистикалық мәліметтер ұсынылады. Мақала «Қазақстан халқы» интерактивті ғылыми тарихи картасын «аналитикалық зерттеу, өзектендіру және ақпараттық қолдау» атты ғылыми жоба шеңберінде дайындалды.

Аңдатпа. Әлемдік өркениетте түркі халықтарының тарихы мен қалыптастырған сан ғасырлық бай мәдениеті ерекше орын иеленеді. Еуразия төскейінде далалық әскери өнерді ерте кезден жетік меңгеріп, Ұлы Далада орын алған аса ірі саяси-тарихи процестердің басталуына ықпал еткен түркілердің осы саладағы жетістіктері ауқымды тарихты құрайды. Орта ғасырларда Еуразияда ірі саяси процестердің бастамашысы болған түркі мемлекеттері Қазақ хандығы мен Осман империясының дамуына олардың әскери қуатының жоғары деңгейде болғаны ықпал етті. Екі мемлекеттің де әскери қуаты мықты болып, ол кейіннен осы салаларда белгілі бір орталықтанған жүйе мен институт қалыптастырды. Қазақ хандығында көшпелі өмірге негізделген әскери саланың өзіндік ерекшеліктері болып, ол қазақ қоғамында Батырлар институтының қызметімен сипатталды. Ал, Осман мемлекетінде бірқатар әскери жасақтар болып, оның ішінде Янычарлар әскери жүйесінің қызметі күшті болды. Ұсынылып отырған ғылыми мақалада, Осман империясында әскери салада янычарлардың қызметі мен қазақ қоғамында батырлар институтының саяси-әскери, қоғамдық және әлеуметтік қызметі тарихи-салыстырмалы түрде қарастырылады. Қазақ қоғамындағы әскери жүйе мен түріктердің әскери саладағы ерекшеліктері зерттеледі және тақырыпқа қатысты ғылыми мәселелер талдауға түседі.

Аңдатпа. Мақала ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басында Жетісу облысында сауда байланыстарының дамуы және оның өңір қазақтарының күнделікті тұрмыс-тіршілігіне әсері мәселесіне арналған. Облыс жерінің Қытай мемлекетімен және Орта Азия хандықтарымен шектесіп жатуы патша үкіметіне экономикалық тұрғыдан тиімді болып, сауданың дамуына ықпал еткендігі, оның өз кезегінде жергілікті халықтардың дәстүрлі шаруашылығы мен тұрмысына, облыс тұрғындарының өзара қарым-қатынасына әсері қарастырылады. Сауданың дамуы қазақтардың байырғы кәсіптерін дамытып, табыс көзіне айналдыруына ықпал етті. Малдың айырбас құралы ретінде құны артып, қолда ұсталатын мал түрлері де өзгере бастады. Тауар-ақша қатынастарының дамуы халықтың әлеуметтік теңсіздігін одан әрі арттыра түсті. Сауда өсімқорлық арқылы жүргізілді. Ресейлік, ортаазиялық саудагерлермен қоса жергілікті қазақ байлары да өсімқорлық саудамен айналысты. Қазақтар екі жақты қыспаққа, кіріптарлыққа түсті. Сауда қатынастарының дамуы халыққа экономикалық жағынан қиындықтар туғызғанымен өмірлерінде оң өзгерістер орын ала бастады. Тұрмысқа жаңа бұйымдар еніп, киімдер сапалы, күнделікті тұрмысқа ыңғайлы маталардан, жаңаша сәнмен тігіле бастады. Ішіп-жейтін тағам түрлері өзгерді. Жетісу қазақтарының күнделікті тұрмыс-тіршілігі мен қоғамдық санасы сапалы жаққа бет бұрып, жаңа қоғамдық қатынастарға бейімделе бастады. Мақалада осы және басқа да мәселелер туралы айтылады.

Аңдатпа. Мақалада кеңестік ауыл шаруашылығын жетілдіру саясатына алғашқы ұйымдасқан халық қарсылығы көріністерінің бірі – 1928 жылдың сәуір айының 19-ынан 24-іне дейінгі аралықта болған Жетісу губерниясы Талдықорған уезінің Қоғалы болыстығына қарасты Аралтөбе селосындағы көтеріліс тарихы баяндалады. Ғылыми әдебиетте бұған дейін зерттелмеген Аралтөбе көтерілісі 1928 жылы Жетісу губерниясының кейбір аудандарында орын алған аштық көріністерінен советтік азық-түлік дайындау науқанының салдарынан ұйымдасқан бас көтеру болды. Негізінен орыс шаруалары қатысқан көтерілістің басты мақсаты, туып келе жатқан аштық жағдайында астық дайындау науқаны бойынша жиналған астық қорын Аралтөбе аумағынан шығаруға кедергі болып, оны керісінше, ашыққан халыққа таратып беру болды. Осы мақсатта көтерілісшілер Астық тарату комиссиясын құрып, коммунистер мен советтік қызметкерлерді биліктен шеттетіп, олардың үйлерін тінтіп, өздерін қарулы бақылауға алды. Өз кезінде ҚАССР көлемінде үлкен дүрлігу туғызған Аралтөбе көтерілісі ОГПУ тарапынан басып жаншылып, оған қатысушыларға қарсы сот процесі өңір шаруаларына дөңайбат көрсету мақсатында ашық, көрнекі түрде өткізілді. ОГПУ мен Қазақстан өлкелік, губерниялық партия органдары көтерілістің шығуына түрткі болған негізгі себептерді советтік аграрлық саясаттың солақайлығынан іздемей, «кулактардың арандатуы» ретінде бағалады.

Аңдатпа. Аталмыш мақала тоталитарлық идеологияның үстемдігі тұсында бұрмаланып, Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінің біріне айналған мәселеге арналған. Мақалада ХХ ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалыстың Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі рөлі қарастырылып, бірінші орыс революциясы тұсында қазақ интеллигенциясы өкілдерінің «Ресей мұсылмандары одағы» («Иттифақ-ул-муслимин») ұйымына және бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысуы шынайы тұрғыда талданады. Бұл істе Орынбор діни басқармасында қызмет атқарған саяси күрескер, татар азаматы А.Ибрагимов ерекше көзге түсті. Ол 1893 жылы діни қызметін тастап, Түркияға кетті. А.Ибрагимов Түркияда жүріп шетелдік басылымдар арқылы патша өкіметінің отаршылдық саясатын сынға алып, әлем жұртшылығының назарын Ресей мұсылмандарына бұруда елеулі еңбек сіңірді. Ресей мұсылмандарының саяси өміріне ХХ ғасыр басындағы тарихи оқиғалар да әсер етпей қоймайды. Зерттеуде дерек көздері ретінде архив құжаттары (Ресей Федерациясының мемлекеттік архиві, Татарстан Республикасының ұлттық архиві), ХХ ғасыр басында татар және орыс тілдерінде жарияланған газеттердің мақалалары және мұсылмандық қозғалысқа атсалысқан қайраткерлердің еңбектері пайдаланылды. Ресей мұсылмандары арасында отаршылыққа қарсы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу бірінші орыс революциясы қарсаңында өрістей түсті.

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы истории народного образования Атырауской области в 1920-1930 годов. В 1920-е годы материальные условия большинства школ Прикаспия оставались тяжелыми. Многие дети не посещали школы. Главным препятствием на пути расширения школьного образования являлось отсутствие подготовленных учительских кадров: из 7 тыс. учителей, работавших в республике в 1926-27 учебном году, лишь 37 % имели среднее образование. В аулах и селах просвещением занимались учителя, сами едва умевшие читать и писать. Огромный энтузиазм в овладении знаниями проявляли сами народные массы. С большой заинтересованностью они участвовали в возведении школ, интернатов, обеспечении учащихся учебно-письменными принадлежностями, в социально-бытовом устройстве учительской интеллигенции. На примере жизненных путей три известных учителя Атырауского края Хамидолла Наубетова, Тухфат Абишева и Тульжан Жумабаева прослеживается история борьбы с неграмотностью и становления школьного стройтельство в Прикаспий.

Аннотация. Во времена Джунгарской агрессии казахский народ не раз подвергался опасности потерять свою исконные земли. Поддержкой и опорой простого казахского народа в тяжелых временах были батыры – славные войны, внесшие большой вклад в сохранение казахской государственности в XVIII в., одним из которых был Олжабай батыр. В данной статье акцентируется попытка восстановить в народной памяти имя забытого героя Олжабай батыра, борющегося за независимость и сохранение суверенитета казахского народа. Олжабай батыр был не только представителем рода, но и играл видную роль в военной и социально-политической жизни казахского народа. В XVIII в. казахский народ находился в тисках противоречий со стороны России, Цинской империи и джунгарской армии. Олжабай батыр, был не только войном, защищавшим степи от гнета, но и крупным дипломатом. Данная работа ставит своей целью возродить облик батыра в истории казахского народа. В ней приводятся подвиги героя и участие в историческом процессе сложения казахской государственности. Статья подготовлена в рамках научного проекта молодых ученых AP08052271 «Новые рассекреченные российские архивы о неизвестных страницах жизни и деятельности казахских ханов, султанов, батыров (XVIII – первая половина XIX вв.)».

Аннотация. В современной исторической науке все большую актуальность приобретают исследования, базирующиеся на методах и концепциях политической антропологии зародившейся на Западе в связи с изучением примитивных культур индейцев Северной Америки, Африки, Океании и Австралии. Вместе с тем, кочевые народы Центральной Азии выпали из поля зрения западных антропологов, за редким исключением нескольких исследователей, таких как Т. Барфильд и А.М. Хазанов. Однако потенциал рассмотрения этой проблематики представляет не только эвристический, но и конкретно исторический интерес. В процессе исследования мы выяснили, что тюрки-тугю основали свое собственное самостоятельное государство. Каганат по уровню своего развития вполне можно отождествить с ранним государством Х. Классена. Традиции государственности в кочевом обществе бережно хранились и передавались из поколения в поколение в форме устных исторических преданий и памятниках письменности. Государственность у кочевников, по-видимому, представлялась в виде стадиальных образов или легендарными личностями. Например, Алаша-хан. У тюрок это могли быть Бумын и Истеми каганы, как легендарные первопредки, основатели государства. Внешние признаки Тюркского каганата соответствуют раннему государству, по своей природе это государственное образование было кочевой империей, а внутри тюркютского общества - вождеством. Таким, на наш взгляд, представляется характер древнетюркского государства согласно концепциям политической антропологии.