Мақала түркі халықтары ұлт-азаттық қозғалысының көсемі, аса көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, публицист, тарихшы және дипломат Тұрар Рысқұловқа арналған. Ол Кеңес империясының қоластындағы түркі халықтарының бірлігі мен азаттығы үшін күрескен түрікшіл тұлға. Түркістан халықтарының саяси құқықтары мен бостандығы, олардың еуропалықтармен теңдігі және Шығыстағы революция мәселелері туралы теориялық ой-пікірлер айтқан ірі теоретик, ойшыл. Коминтерннің Моңғолиядағы өкілі ретінде дипломатиялық әрі эмиссарлық қызмет атқарып, Моңғолияның тәуелсіз ел болып қалыптасуы жолында ересен еңбек сіңірген дипломат.
Т. Рысқұлов өзінің бүкіл саналы ғұмырын туған халқының жарқын болашағы үшін күреске арнады. Бірақ, оның Қазақстандағы ресми қызметі бар-жоғы екі айға ғана созылды. 1926 жылдың сәуір-маусым айларында ол БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің Баспасөз бөлімін басқарды және «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы болып жұмыс істеді. Мақалада архивтің тың құжаттары негізінде Т. Рысқұловтың Қазақстандағы қызметі талдауға алынады.
Ұлы дала саяси жүйесінің даму кезеңі Ғұн дәуірі деген тарихи кезеңге аяқ басқан тұстан бастап көшпенділердің саяси сахнадағы талас-тартыстары шаньюйлік билікке болған талас ретінде нақтылана бастады. Ғұндардың алып империясы құрылған күннен бастап шаньюй атағы дала төсіндегі мемлекеттік саяси жүйенің ең жоғары атақ-лауазымы ретінде хатқа түсе бастады. Сөйтіп бұл атақ ІІІ-ІV ғасырлар ауқымында «қаған» деген даңқты титулмен орын ауыстырғанға дейін сақталып тұрды. Көшпенділер билік жүйесінде «шаньюй» атауының «қаған» атауымен орын ауыстыруының өзі ұзақ тарихи кезеңді бастан өткерді. Қатысты деректерге негізделгенде бұл өтпелі кезең «Солтүстік ғұн» деп атаған империя құрдымға кетуіп, Сяньби тайпалары Орталық Моңғолияда өз билігін орнатқанға дейінгі аралыққа тура келеді.
Бұл мақалада ортағасырларда тарих сахнасына көтерілген Қазақ хандығының билеушісі әйгілі Шығай ханның баласы - Тәуекел ханның тұсындағы мемлекеттің ішкі саяси жағдайының өзгеруі мен көрші жатқан орыс елімен байланысы, сонымен қатар Мәуреннахрдағы Шайбанилер, Ирандағы Сефевилер әулеті арасындағы саяси-дипломатиялық, әскери, сауда-экономикалық байланыстарының тарихы ортағасырлық жазба деректер мен тарихнамалық еңбектердің негізінде зерделенген. Әсіресе, Мәскеу мемлекетімен болған алғашқы ресми дипломатиялық байланыстардың тарихы, маңызы көрсетіліп, ХVI ғасырдың екінші жартысындағы орыс мемлекетімен дипломатиялық ресми қатынастарды шебер орнатқан, қазақ мемлекеттілігінің пайдасына шеше білген Тәуекел ханның ішкі және сыртқы саясаты талданған.
Ұлттық фольклорымыздың бай мазмұнды жанрларының бірі – батырлар жыры. Солардың ішінен «Ер Сайын» жырына тоқталар болсақ, ол – қазақ халқының ерте замандардан жеткен аса көркем батырлық жырларының бірі.
Еңбегіміздің зерттеу нысанасы ретінде «Ер Сайын» жырының жиналу тарихы талданады.
Жұмыстың әдістемесін текстологиялық, салыстырмалы-тарихи, құжаттанулық, деректемелі библиографиялық зерттеулер әдісі құрады.
Нәтижесін жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттарға және әдебиеттанушы мамандарға пайдалануға болады.
Кеңес Одағы кезінде жарық көрген жоғарыда аталған туындылардың көбі мысалда көрсетілгендей біраз кешіліктермен жарық көрді.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет болып, мүмкіндіктер туғаннан кейін қазақ халқының тарихын зерделеу жөнінде жаңа көзқарастар туып қана қойған жоқ, сонымен қатар ұзақ жылдар бойы тотолитарлық жүйеге орай тек, саяси және таптық тұрғыда талдау жасалып, теріс бағаланып келген әдебиет тарихының көптеген мәселелері, соның ішінде халық мұрасының жан-жақты зерттеліп, әділ бағалануына қолайлы жағдайлар туғызды.
Ал 2004 жылы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен үкімет Қаулысы нәтижесінде «Мәдени мұра» кешенді Мемлекеттік бағдарламасы аясында М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Бабалар сөзі» сериясы ғылыми басылымының жүзтомдығын жарыққа шығарды. Қазақтың рухани мұрасы ешбір өзгеріссіз, бастапқы қалпында қалың жұртшылыққа қайтарылып, ғылыми айналымға енді.
Тәуелсіздігін алған жылдары Қазақстан үкіметі өзінің шикізатын экспортқа шығару үшін көптеген жұмыстар жасады. Солардың бірі Каспий Құбыр Консорциумын құру болып табылады. Шамамен он жылдай уақыт бойы ірілі-ұсақ келіссөзден кейін бұл Жоба іске қосылды. Жоба тек қана еліміздің мұнайын сыртқы нарыққа шығарып қоймай, сонымен қатар ішкі инфрақұрылымды да дамытуға ат салысып келеді. Каспий Құбыр Консорциумы халықаралық деңгейде құрылған тұңғыш бірлескен кәсіпорын болып табылады. Сол себепті бұл Жобаның тарихы еліміздің мұнайын сыртқы нарыққа шығару ісін зерттеуде маңызды роль атқарады деп сенеміз.
Түйін сөздер: КҚК, Теңіз-Новороссийск, мұнай құбыры, Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы, Оман Сұлтандығы т.б.
