Бұл мақала "Тәуекел ханның қазақ мемлекеті мен орыс елі арасындағы дипломатиялық байланыстарды нығайтудағы рөлі" деген мақаланың жалғасы болып табылады. Өйткені, бірінші мақалада біз ортағасырларда тарих сахнасына көтерілген Қазақ хандығының билеушісі әйгілі Шығай ханның баласы - Тәуекел ханның тұсындағы мемлекеттің ішкі саяси жағдайының өзгеруі мен көрші жатқан орыс елімен байланысы мен саяси, дипломатиялық көрегендігін қарастырсақ, бұл мақалада Орыс еліндегі немере інісі Ораз Мұхаммед сұлтанның өмірі, оның еліне қайтару әрекеттері мен Мәуреннахрдағы Шайбанилерге қарсы "от қару" алу мәселесі де тарихи құжаттар негізінде талданып, қарастырылады. Әсіресе, Мәскеу мемлекетімен болған алғашқы ресми дипломатиялық байланыстардың тарихы, екі ел үшін маңызы көрсетіліп, ХVI ғасырдың екінші жартысындағы орыс мемлекетімен дипломатиялық ресми қатынастарды шебер орнатқан, қазақ мемлекеттілінінің пайдасына шеше білген Тәуекел ханның сыртқы саясаты құжаттар негізінде талданады.
Кілт сөздер: хандық, мемлекеттілік, саяси, халықаралық, байланыстар, дипломатия.
The urgency of a theme of researchcaused by necessity of development of historiographical aspects of actual problems of history of Kazakhstan, and for objective reconsideration of many pages of Kazakh-Russian relations in ХVI-ХVIII centuries from positions of new methodological approaches in a domestic historical science. As one of modern conceptual installations in studying history of Kazakhstan the withdrawal from consideration of historical processes in a vein of exclusively “Russian” and “Soviet” history and the set ideological imperatives that was characteristic for the Soviet historiography of problems of Kazakh-Russian relations. In conditions of independence of Republic of Kazakhstan on the foreground, only left insufficiently known and not studied aspects of this difficult and inconsistent problem.
Studying of historical experience of mutual relations of two neighbor nations has as well a political urgency for definition of prospects of cooperation of Republic of Kazakhstan and Russia in new political and social-cultural conditions of independent existence.
Keywords: historiography, empire, colonization, commercial relations, diplomacy.
Аңдатпа. Мақала ХҮШ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басындағы Солтүстік Қазақстан облысының тарихына арналып, біртұтас кешенді қарастырылып оқырман назарына ұсынылған. Өлкеміздің тарихына шолу жасай қарасақ, географиялық орны жағынан елдің шетінде, желдің өтінде, жаудың бетінде, табиғаты қатаң өлкеде орналасқан Солтүстік Қазақстан облысы талай тарихи оқиғаларды бастан өткізді. Өңіріміздің көрсетілген тарихи кезеңдерінен сыр шертетін мақаланың оқырман үшін берері мол. Қазақстан тарихының бедерлі белестерінде солтүстік өлкеде болған тарихи оқиғаларды жаңа көзқарас тұрғысында әділ бағалауға күш салынған. Авторлар бүгінгі күні тарихшылардың деректерді жан-жақты пайдалану барысындағы қолжетімділігін негізге ала отырып, солтүстік өңірдің тарихын жаңа қырынан зерделеуді жөн көріп отыр.
Берілген мақаланы зерттеу барысында Солтүстік Қазақстан облысының XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басындағы тарихы туралы бұрыннан белгілі деректер мен архив басылымдары, мерзімдік баспасөз құжаттары қарастырылып, объективті түрде баға беру мақсат етіп қойылған.
Abstract. The article considers the aspects of relations between the Turkic tribes of Karakhanids with Oghuz tribes in X – XII centuries. The relations among these people varied according to the political situation occurred in Central Asia. This period has a lot of gaps due to lack of sources and necessary information. Accordingly, it is vital to investigate more on this period and let our historical knowledge about Middle Ages develop respectively. The Karakhanid epoch differs from all others by the news in religious, political and ethnic spheres. It gave an impetus to establish new order in the territory mentioned people. These people through the relations with others managed to find and form the ethnicities which we have nowadays. All ethnic processes were conditioned by very closely inter-tribal contacts in the framework of Karakhanids state, which resulted in the formation of central component around which an active ethnogenesis took place, which in turn defined linguistic and cultural specificity of the Turkic protonations. This research gives us an opportunity to understand the role and place of the Karakhanids in that historical period and to realize that relations of tribes were based on the alliance for military purposes and political struggle. Obviously, the features of that time made a contribution to the linguistic and ethnic changes in political entities.
Аңдатпа. XIX ғ. ортасында Доңызтау ауданында «мешіт, медресе, тұрғын үйлер, шаруашылық құрылыстар, рулық бейіттер, бұлақтар немесе құдықтардан (оның астауларымен)» тұратын өзіндік ерекше «діни-тұрғын кешендер» бой көтерді. Бұндай кешендер көшпелілердің көш жолдарының бойында күзеу өрісінде салынды. Діни-тұрғын кешендердің салынуына – қазақ даласындағы көшпелілердің жартылай-отырықшылыққа, отырықшылыққа ауысуының әсері және ислам дінінің қарқынды жүрген идеологиясы маңызды рөл атқарды. Мұндай жағдайлар, жаңадан бой көтерген діни-тұрғын кешендерінде өзгеше типтегі мешіттердің пайда болуына әкелді. Мәселен, Доңызтау ауданында «екі күмбезді», «төрт күмбезді», «алты күмбезді» етіп көмкерілген және кейде төбе жабыны қарапайым тегіс етіп жабылған мешіттер салынды. Мешіттер бірнеше бөлмелерден тұрды. Мақалада автор Доңызтау ауданындағы діни-тұрғын кешендерінің қалыптасу тарихының кейбір мәселелерін қарайды. Сонымен қатар, Бесбай және осы уақытқа дейін белгісіз болып келген Изенағаш діни-тұрғын кешендерінің мешіттеріне сипаттама беріп, оның кейбір ерекшеліктеріне талдау жасалынған.
