Аннотация. В статье на основе архивных материалов и ранее проведенных исследований освещается политика Цинского Китая в Казахской степи во второй половине XVIII – первой половине XIX в. Рассмотрены попытки китайских властей установить политический контроль над казахскими землями, прежде находившимися в составе Джунгарского ханства. Отмечено, что в исследуемый период Цинская империя, в отличие от российского правительства, придерживалась иной позиции по отношению к казахским племенам. Китай не был заинтересован в полной ликвидации казахской государственности и выстраивал свои взаимоотношения с казахскими властителями на условиях вассалитета. В статье исследуется развитие дипломатических и торговых отношений Цинской империи с ханом Абылаем и его потомками. Проведен анализ архивных документов, отражающих противостояние России и Китая за политическое превосходство в Казахской степи. Изучен процесс вхождения казахских земель в состав Российской империи.
Аңдатпа. Мақалада ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басында патша үкіметінің ағартушылық саясатының аясында Қазақстанда ашылған орыс оқу орындары және олардың жергілікті халықтың рухани-мәдени өміріне тигізген әсері туралы мәселелер талдауға алынған. Қазақ жерінде орыс тілінде білім беретін оқу орындарын ашу арқылы патша әкімшілігі жергілікті халықтың санасын орыстандырып, олардан Ресей империясына берілген шенеуніктер даярлауды, сол арқылы империяның отаршылдық саясатын еш кедергісіз жүргізуді мақсат етті. Патша үкіметінің ағартушылық саясаты негізінен орыс ұлтының мүддесін көздеді. Жергілікті халық балаларына гимназиялық білім беруді қажет деп таппады, оларды реалдық мектептерде ғана оқытып, төменгі шенді шенеуніктерді, тілмаштарды даярлауды ойластырды. Оқу орындары орыстар мекендеген жерлерде ғана орналасып, қазақтардың көші-қон аймағынан алыс болды. Қазақтардың ауылдарына жақын аймақтан мектеп ашып беру туралы өтінішін әкімшілік қанағаттандырмады. Билігін нығайтып алған патша үкіметі ХІХ ғасырдың аяғына қарай мешіт-медреселер жанынан да орыс мектептерін ашуды талап етті. Орыстандыру арқылы жүргізілген ағартушылық саясаты қазақ халқының менталитетін өзгертті. Орыс оқуын оқыған ұрпақтар арасынан алған білімін өз ұлтына қарсы қолданғандармен қатар патша үкіметінің империялық саясатына қарсы шығып, қазақ халқының бостандығы мен теңдігі жолында адал қызмет еткен азаматтар шоғыры да қалыптасты. Мақалада осы мәселелер тереңірек қарастырылады.
Аннотация. В данной статье представлен анализ осуществления административной политики российской империи в пореформенный период на юге Казахстана. По реформам 1867–1868 годов в Казахстане была введена пятизвенная система управления: генерал-губернаторство – область – уезд – волость – административные аулы (100-200 кибиток). «Временные положения» 1867–1868 годов были направлены на сосредоточение всей полноты власти в низовых звеньях колониального управления. Семиреченская и Сырдарьинская области вошли в состав Туркестанского генерал-губернаторства. Принципы создания волостей в Семиреченской и Сырдарьинской областях в ХIХ-начале ХХ вв. изучены в данной статье.
Единая система административного управления для всего Казахстана, введенная в 90-е годы ХIХ века, была призвана унифицировать прежние ведомственные структуры. В этот период начинается активный процесс колонизации Казахской степи.
Пятиступенчатая система управления, введенная в результате реформ для объединения вновь присоединенных к Российской империи народов, способствовала слиянию казахской степи с метрополией под единым управлением. Вместе с тем эти реформы способствовали устранению от власти казахской аристократии, ослаблению традиционных связей, усилили налоговый гнет.
Территориальный принцип административного устройства нарушал не только традиционное землепользование, но и нарушал традиционный уклад -многовековую этническую организационную форму общинных отношений казахов - «семипоколенный цикл» - «жеті ру».
Благодарности: Исследование выполнено за счет гранта Российского научного фонда (проект №19-18-00162), реализуемого в Институте языков и культур имени Льва Толстого.
Аннотация. В данной статье рассматривается научное наследие выдающегося русского ученого первой половины XIX в. Алексея Ираклиевича Левшина (1797–1879). Наиболее ценным в научном смысле, является сформулированная им концепция исследования истории народа: «Первые два вопроса, которые рождаются при имени малоизвестного народа, суть следующие: «Где он живет и как он многочислен?», и собранный с этих позиций А.И. Левшиным колоссальный фактический материал, огромное количество сведений, имеющие фундаментальное значение для современных исследователей государственности Казахстана. Собранные им исторические сведения подтверждают наличие в Казахском ханстве общих признаков, присущим всем государствам: территория, население, власть, что делает данное исследование ценным источником по истории казахской государственности.
Данная статья представляет собой опыт изучения и осмысления творческого наследия А.И. Левшина как первоклассного, оригинального источника по истории казахского государства, применения этого материала в контексте других источников наших знаний о Казахстане и казахах с целью создания более объемной и объективной исторической картины.
Аңдатпа. Мақалада Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих- и Рашиди» еңбегі тарихнамалық тұрғыдан талданған. Бұл дерек Орта Азия елдеріне байланысты парсы тілінде жазылған. Яғни, XIV-XVI ғасырларды қамтитын құнды мәлімет. Соның ішінде Орта Азия елдерінің әсіресе Қазақ елінің саяси, тарихи этникалық, географиялық, әдеби, мәдени мәліметтері қарастырылған. Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» еңбегі 14 ғасырдан XVI ғасырдың орта кезеңіне дейін яғни, бірнеше ғасырларды қамтитын энциклопедиялық сипаттағы еңбек. Осы деректің жазылу мәдениеті, ғылыми маңызы, тың әрі бізге беймәлім деректерінің молдығы, этнографиялық, этникалық, географиялық, археологиялық мәліметтерінің сонылығы, тарихи оқиғаларды нақты әрі айқын баяндауы оқырманды да, зерттеушіні де тәнті етеді. Дулати өзіне дейін Тұраннан шыққан тарихи тұлғаларды толық дерлік қамтыған. «Тарих-и Рашиди» ақындық қуат, жазушылық шеберлікпен, көркем де айшықты тілмен жазылған мемуарлық туынды.
