Электронный журнал «edu.e-history.kz» № 2(22), 2020

Аңдатпа. Мақала ХХ ғасырдың басындағы Солтүстік Қазақстан облысының тарихына арналып, біртұтас көлемде қарастырылып оқырман назарына ұсынылды. Алаштанудың негізі ХХ ғасырдың басында Алаш қайраткерлері өмір сүрген кезеңде қалыптасты. Кеңестік дәуірде бұл қозғалысқа біржақты таптық баға берілгендіктен, оның ақиқатын ашуға мүмкіндік болмады. Тек қазіргі таңда еліміз егемендікке қол жеткізгелі бұл қозғалыстың тарихына, қозғаушы күшіне, Алаш белсенділерінің іс-әрекетін жан-жақты зерделеуге мүмкіндік туып отыр. Алаш қозғалысының өзіндік бір ерекшелігі ретінде оның жаппай ұлттық сипатқа ие болғандығының белгілі бір өңірмен шектелмей, қазақ жерінің барлық аймағын қамтығанын олардың сол өңірлермен байланысты іс-әрекеттері дәлелдеп отыр. Сонымен бірге, еліміздің Қызылжар сияқты аймағы Алаш қайраткерлерінің тағдырында елеулі орын алып, өзіндік із қалдыруына ықпал етті. Сондықтан, ұсынып отырған мақаламызда жоғарыда айтылған мәселелер жан-жақты қарастырылып, бірқатар сұрақтарға жауап береді деген сенімдеміз.

Аңдатпа. ХХІ ғасырда және жаһанданған әлемде көптеген әлеуметтік мәселелер барша әлем жұртшылығына ортақ жағдайға жетті. Ислам тарихы үшін жаңа кезең деп айтуға болатын осы ғасырда діннің таралуы және мұсылман елдерде дінді қайта түсінуге тырысу әрекеттері кеңінен байқалады. Бұл үрдіс өткен ғасырдың ортасынан бастап мұсылман елдерінде діннің жаңа заманға қатысты мәселелерге деген қырын ашу, әлеуметтік деңгейде әртүрлі ұйымдар құрып, дінге қызмет ету сынды талпыныстармен көрініс тапты. Сол кезде пайда болған діни топтар жамағат, секта, радикалды топтар және тағы да басқа сипаттармен қоғамда белсенділіктерін көрсетті. Солардың бір бөлігі агрессивті сипатқа ие емес діни жамағаттар. Олар да дін әлеуметтануы саласының тақырыбына кіреді. Осы мақалада әлеуметтік таным негізінде діни жамағаттарды айшықтау назарға алынды. Діни топтарды басқа дисциплиналар тұрғысынан зерттелген еңбектерге көз жүгірте отырып анықтау, сипаттау және пайда болу себептерін көрсету оларды түсінудің алғы шарты ретінде аса маңыздылыққа ие. Діни топтардың тек діни терминдермен сипатталған анықтамасына сүйеніп қана қоймай, әлеуметтік құбылыс және табиғи бір үрдіс екенін ұғынғанда ғана олардың сипаттамалары мен санаттарын түсінуге мүмкіндік бар.

Abstract: Interethnic and interconfessional dialogue, as a rule, is aimed of overcoming confrontation, forming tolerant mutual relations in society, and promoting peaceful coexistence of people of different nationalities and religious associations. Kazakhstan's know-how Assembly of People of Kazakhstan plays an important role in consolidation of our society. The article examines a history of the formation of this important socio-political body, whose activities led to the strengthening of interethnic harmony and tolerance of the multiethnic people of the Republic. Each region of Kazakhstan has its own peculiarities of activitiy of the APK, in the north is developed a tradition of multicultural society, in the multiethnic southern region a high level of tolerance, in the west – the factor of monoethnicity, and in the east the development of the urban environment determines the mentality of ethnic groups. Hevertheless, the APK is the main socio-political and ethno-cultural unifying center for strengthening tolerance and consolidating Kazakhstan's society.

Аңдатпа. Ғылыми мақалада ХVIII ғасырдан бастап Қазақстанның солтүстік өңірінің әлеуметтік-экономикалық, саяси мәселелерінің зерттелу барысын Петропавл бекінісінің салынумен болған оқиғалар желісінде қарастырады. Берілген мақалада еліміздің солтүстік өңірі туралы XVII-XVIII ғасырлардан пайда болған алғашқы зерттеулерден бастап саяхатшылар мен арнайы құрылған экспедициялар, революцияға дейінгі, кеңестік, тәуелсіз кезеңдегі отандық және шетелдік зерттеулерге тарихнамалық шолу жасалған. Отандық тарихтағы өзекті тақырыптардың бірі Қазақстанның Ресей империясының құрамына қосылуы. Ресей империясы бастапқы кезден-ақ өзінің бірнеше әскери-барлау экспедициясын жүргізіп, қазақтың ру-тайпалары мекендеген жерлерінде өз бекіністерін сала отырып, қазақ жерін отарлау саясатын жүргізуден бастаған. Әсіресе, Ресей империясының Қазақстанның солтүстік аймақтырына жасаған саяси-экономикалық, әлеуметтік және әскери қадамдары зерттелуі кенже қалған мәселелердің бірі болып қалып отыр. Бұл мақаланың жазылуына арқау болған Орта жүз қазақтарының солтүстік өңіріндегі ата-мекені болған Қызылжар өңірінде іргетасы қаланған сол кездегі маңызды нысандардың бірі Петропавл қаласы тарихының тарихнамасы. Бүгінгі күні Отан тарихының өзекті мәселелерінің зерттелуі барысында деректерді жан-жақты пайдаланудағы қолжетімділігін негізге ала отырып, авторлар Петропавл қаласының зерттелуін жинақы түрде қарастыруды жөн көрді.

Аңдатпа: Бұл мақалада Қазан төңкерісі және азамат соғысынан кейінгі КСРО-ға Еуропадан келетін саяси және еңбек мигранттарына қатысты Кеңес үкіметінің 1920-1930 жылдар аралығындағы саясаты баяндалды. Сонымен қатар, шетелдіктердің КСРО-ға аталған кезеңдегі қарқынды көшуін тудырушы факторлары анықталды. Коммунистік Ресейдің қоныс аудару саясаты және оның бір бөлігі ретінде еңбек көші-қоны саласындағы саясат 1917 жылдың қазан айынан кейін түбегейлі өзгерді. Мигранттардың негізгі тобы революциялық оқиғаларға және шетелдік коммунистік партиялардың қызметіне қатысқан коммунистер болды. Миграциялық процесс арқылы келген шетелдік саяси азаматтар мен коммунистерден басқа Кеңес Одағы шақырған шетелдік жұмысшылар мен білікті мамандар санаты ерекше және неғұрлым мұқият қарауға жатады. КСРО-да партия басшылығының бастамасымен индустрияландыру мәселелерін шешу аясында шетелдік жұмысшылар мен мамандарды тарту үшін үгіт-насихат жүргізілді. КСРО-ның Конституциясына сәйкес КСРО-ға қоныс аударған шетелдіктер саяси пана алуға құқылы болды.

Аннотация: В статье рассматриваются вопросы взаимодействия человека и истории как явления, обеспечивающего объективную связь времен и сохранение духовного наследия. Для общества стало очевидным, что история не может всецело находиться в руках власти и профессиональных историков и быть средством для формирования представлений о прошлом, настоящем и будущем. По той простой причине, что история создается каждым из нас, независимо от того, находимся ли мы в состоянии действия или бездействия, соответственно, она является достоянием всей нации. Исходя из целей и задач в настоящей статье был использован социологический опрос как инструмент оценки и корректировки выдвигаемого тезиса. Это позволяет создать более достоверную картину взаимосвязи общества и феномена прошлого через обозначение и выявление значимости определенных исторических фигур и событий в сознании и памяти социума.

Аңдатпа. Мақалада 1917 жылғы Қазан революциясынан кейін Кеңес өкіметінің орнауымен байланысты болған саяси оқиғалар, Алаш қайраткерлерінің Ұлттық мемлекетті құрудағы қызметі, Қазақ Кеңестік Социалистік Автономиялы Республикасының құрылуы, Кеңестік жүйе жағдайындағы әкімшілік-аумақтық бөлініс мәселелері жан-жақты қарастырылған. Авторлар бұл мәселенің жан-жақты ашылуына ерекше мән беріп, Солтүстік Қазақстан өңірінің XX ғасырдың басындағы тарихына қатысты бұрыннан белгілі деректер мен ғылыми айналымға енгізіліп отырған архив басылымдары, мерзімдік баспасөз құжаттарын тиімді пайдалану арқылы, шынайы баға беруді мақсат етіп қойған. Алаш қайраткерлерінің ұлттық негіздегі Алашорда мемлекетін құру жолындағы күресі, бұл мәселеде Кеңестердің ешқандай ымырға келмейтін саясат ұстануы жайы да қарастырылған. Сонымен қатар, Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару жөніндегі революциялық Комитет (Қазревком) құрылуы мен оның Қазақ Кеңестік Социалистік Автоно¬миясын құрудағы іс-әрекеттері жайында мәліметтер келтірілген. Әсіресе авторлар, патша өкіметінің тұсында Ақмола, Семей губернияларының құрамына енген қазақтың қыруар жерлерінің қайтарылуы жайында және бұл мәселеде Алаш қайраткерлерінің ерекше рөлін тың құжаттар негізінде атап өтеді. Мақала зерттеушілерге, қызығушыларға және жалпы оқырман қауымға арналған.

Аңдатпа. Бұл мақала қоғамда кеңінен қолданылатын патриотттық сезімнің теориялық аспектілері қарастырылды. Оның анықтамалары жіктеліп, методологиялық қырлары ашылды. Негізгі формалары мен көріністеріне талдау жасалынды. Патриотизм мен ұлтшылдық және шовинизм мәселелерінің айырмашылықтары ажыратылып, мысалдар келтірілді. Сонымен қатар патриотизмнің жақтаушылары мен даттаушыларының аргументтері келтіріліп, қорытынды ой жасалынды.

Аннотация. Железнодорожный транспорт сыграл выдающуюся роль в формировании современной экономики Казахстана. При огромной территории республики, грузоемкости многих отраслей реального производства этот вид транспорта остается, по сути, становым хребтом нашей государственности, объединяющей в единое целое производительные силы страны. Это было особо отмечено Первым Президентом Республики Казахстан - Елбасы Н.А. Назарбаевым в своем выступлении 6 августа 2004 года в городе Астане на торжественном собрании, посвященном празднованию 100-летнего юбилея железных дорог Казахстана, где он, в частности, сказал: «Славная вековая история и традиции железнодорожного транспорта Казахстана – это надёжный и прочный фундамент экономики страны». (Выступление Н.А. Назарбаева, 6 августа 2004 г., КАЗИНФОРМ).

Аңдатпа. Саналы ғұмырының қырық жылдан астам уақытын ғылымға арнаған Марат Мұқанов артына мол мұра қалдырды. Ол, әсіресе, Орта жүз ру-тайпаларының шығу тегі мен этникалық тарихы, орналасу аймақтары туралы зерттеп, өз ізденістерінің нәтижелерін ғылыми тұжырымдап берді. 1974 жылы Марат Сәбитұлы Мұқановтың «Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза» атты еңбегі басылып шықты. Еңбекте негізінен Орта жүз рулары мен тайпаларының таралған аймақтарына географиялық сипаттама беріліп, олардың Ресей империясының құрамына кіруі және осыдан кейінгі қазақ руларының таралуындағы өзгерістер мен әкімшілік реформалар зерттелді. М. Мұқановтың кеңес билігінің күшейіп тұрған кезінде жазуы аталмыш еңбегін таптық көзқараспен қарауға негіз болғаны анық. Алайда сол кезге дейін жарыққа шыққан орыс саяхатшылары мен шенеуніктерінің еңбектерін, архив құжаттарын кеңінен пайдалана отырып жазылған ғылыми еңбек өте құнды. Әлі күнге дейін қазақтың этникалық тарихымен айналысқан зерттеуші қауым М. Мұқановтың бұл еңбегін айналып өтпейді. Мақалада Марат Мұқановтың «Орта жүз қазақтарының этникалық құрамы мен таралуы» еңбегі (1974 ж. жарық көрген) бойынша Орта жүз тайпаларының орналасу аймақтары қарастырылады. Қазақ халқының этникалық тарихымен алғашқылардың бірі болып ғылыми түрде айналысқан М. Мұқановтың осы салаға сіңірген еңбегі зерделеніп, ондағы тарихи-этнографиялық мәліметтерге талдау жасалады.