Электронный журнал «edu.e-history.kz» № 2(22), 2020

Аңдатпа. Мақалада Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы қатынастардың сауда-тауар айналымы мен көлік қатынастары саласындағы даму деңгейі және қазіргі жеткен жетістіктері қарастырылған. Өзара ынтымақтастық қатынастардағы екі жақтың мүдделері анықталып, екі елдің де халықаралық қатынастардағы ұстанымдары мен Каспий теңізін ортақ пайдаланудағы мүдделерінің ұқсастығы негізделген. Екі мемлекеттің де түбі бір туыс түркі елдері екендігінің өзі өзара ынтымақтастықтың қажеттілігін көрсететіні туралы пайымдаулар жасаған. Зерттеу барысында авторлар екі мемлекеттің арасындағы ынтымақтастықтың дипломатиялық қатынастар пайда болғаннан осы уақытқа дейінгі даму үрдісін үш кезеңге бөліп зерттеуге болатынын көрсетіп, екі жақты байланыстарды осы кезеңдер арқылы қарастыруға болатыны туралы пайымдаулар жасаған. Осы тақырыптағы іргелі зерттеулердің аздығына қарамастан авторлар статистикалық көрсеткіштер мен деректер негізінде екі жақты қатынастардың осы уақытқа дейінгі табыстарына салыстырмалы түрде талдау жасап, жетістіктері мен осал тұстарын көрсетуге талпыныс жасаған. Бүгінгі күні Қазақстан мен Әзербайжан арасындағы қатынастарда аса күрделі мәселелердің жоқтығы және екі елдің арасындағы қатынастардың стратегиялық серіктестік деңгейіне жеткендігі, бұдан былай да екі жақты қатынастарды одан әрі жетілдірудің қажеттігі негізделіп, одан әрі ынтымақтастықты белгілі бір салаларда дамыту қажеттігі қорытындыланған.

Аңдатпа. Бұл мақалада ХVIII ғ. ресейлік зерттеушілер мен академиялық экспедиция материалдарының негізінде Еуразия көшпелілерінің экологиялық ортаға бейімделуі мен этноэкологиялық дәстүрлерінің қалыптасуы туралы мәселелер қарастырылады. Дала өркениетінің қайнар көзін зерттеу мен Еуразия далаларын мекендеген халықтардың табиғатпен байланысын қарастыру арқылы экологиялық ортаның қоғамға және оның өмірінің басты қырларына әсерін объективті бағалауға мүмкіндік береді. Бұл мәселелерді арнайы этноэкология пәні зерттейді. Адамзат қоғамы мен оның мекен етіп отырған ландшафты өзара тығыз байланысты екені белгілі. Бұл байланыс Еуразия далаларының көшпелілерінде өте айқын көрінеді. Сонымен бірге, көптеген зерттеушілер көшпелілердің экологиялық үйлесімділігіндегі тепе-теңдіктің бұзылып отыратындығын да атап көрсетеді. Соған сәйкес Еуразия халықтарының этноэкологиясын одан әрі тереңірек зерттеу оның тарихи дамуының кезеңдері мен ерекшеліктері жөнінде жаңа гипотезалар жасау үшін маңыздылығын атап өткен жөн. Көшпелілер қоғамының өміршеңдігі мәселелерін жан-жақты зерттеу қазіргі Еуразия халықтарының ата-бабаларының өмірі мен қызметінің қырларын қалпына келтіруге, өткен, бүгінгі және болашақ ұрпақтар арасындағы байланыс орнатуға мүмкіндік аламыз. Материалдарды талдау көрсеткендей, ХVIII ғ. ресейлік ғалымдардың еуразиялық далалық көшпелілер туралы зерттеулері олардың тарихы, географиясы, этнографиясы, далалық табиғи ортаны игеруі, этноэкологиясы, шаруашылығы бойынша деректер кешенін құрайды.

Андатпа. Бүгінгі танда Отандық тарих ғылымында халықтың полиэтникалық құрамының тарихи қалыптасуы мәселесіне қызығушылық байқалуда. Өйткені қазіргі уақытта Қазақстан халықтары, бүкіл посткеңестік кеңістіктегідей рухани жаңғыру мен дәстүрлі түп тамырларына оралуды бастан кешуде. Ұлттық бірегейлікті іздеу үрдістері Қазіргі әлемдегі жалпы тарихи және әлеуметтік-мәдени тенденция болып табылады. Ал тоталитарлық тәртіптін аса ауыр қылмыстарының бірі халықтардың этностық-әлеуметтік және аумақтық бірлігін күштеп жою болған. Сондықтанда мақалада ең алдымен, құғын сүргінге ұшыраған халықтарға қатысты жүргізілген репрессиялық шаралардың себептерін, негізгі үрдістерін, ауқымын, салдарын түсіну үшін сталиндік стереотиптерді ұғыну мақсатында мұрағаттық құжаттар мен материалдар негізінде зерделенеді. Депортацияға ұшыраған халықтардың еңбекке жұмылдырылуын, шаруашылық құрылымын зерттеу қатаң климаттық жағдайлар байқалатын шалғай аудандарда мемлекеттің қуатты индустриялық әлеуетін құруда арнайы қоныс аударушылардың рөлін анықтауға мүмкіндік береді. Арнайы қоныс аударушы арнайы қоныс аударуына жағдай жасау жөніндегі мемлекеттік билік органдарының саясаты репрессияның механизмін және минезін анықтауда ерекше қызығушылық тудырады. Қарастырылып отырған мәселе өтті күрделі және қайшылықты саяси және идеологиялық жағдайлар әсерімен қиын қалыптасу жолынан өтті. Бұрын жасалған көптеген маңызды еңбектер қайта қарастыруларды талап етеді.

Аңдатпа. Мақала Ұлы Отан соғысы кезіндегі Павлодар қаласының тарихына арналған. Соғыс жылдарындағы Павлодардың әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағарту, білім беру мәселелері архив деректеріне сүйене отырып зерделенеді. Қала экономикасы, оған әсер етуші факторлар ашылады. Павлодар қаласына майдан шебінен эвакуацияланған кәсіпорындар мен халықтардың орналасу тарихы зерделенеді. Көшірілініп әкелінген өнеркәсіп орындарын, мекемелерді орналастыру іске қосу жұмыстарындағы жергілікті билік тарапынан көмек көрсету шаралары қарастырылады. Атап айтқанда, эвакуацияланып келген халықты тұрғын үймен, азық-түлікпен, жұмыспен, медициналық көмек көрсетуде қалалық басшы атқару комитетінің ұйымдастырушылығына баға беріледі. Соғыс жылдары Ертістің Павлодар өңірінен қырық алты мыңнан астам азамат майданға аттанып, сол боздақтардың жартысынан астамы соғыстан оралмады. Он мыңдаған павлодарлық жауынгерлердің түрлі орден-медальдармен марапатталып, соның ішінде жиырмадан астамы кеңес одағының батыры атағына ие болғаны баяндалады. «Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін» ұраны аясындағы еңбекшілердің ерен еңбегі, тылдың майдан қажеттілігі үшін көмек көрсету шараларымен жүзеге асыру жолдары жан-жақты сипатталады. Павлодар еңбекшілерінің жауға қарсы күресін қолдау жан-жақты формада орын алды. Атап айтқанда, екпінді еңбек, ақша немесе құнды қағаздарды қорғаныс қорына тапсыру, авиоэскадрия мен танк колоннасына қаржы жинау, әскерге жылы киім жинау, майдандағы жауынгерлерге сәлем-сауқат жіберу, эвакогоспитальдегі жауынгерлерге, соғыс мүгедектері мен майдангерлер отбасына қамқорлық жасау, азат етілген аудандарға көмек көрсету, эвакуацияланған халықты қабылдау мен жағдай жасау және т.б. Сонымен қатар қиын-қыстау кезеңінде облыс орталығының білім беру, денсаулық сақтау, мәдени-ағарту мекемелерінің қызметі ашылады. Соңында Павлодар қаласының соғыс жылдарындағы экономикалық, әлеуметтік, мәдени өзгерістердің бағыты айқындалып, оған түрткі болған жағдайлар қорытындылады.

Аңдатпа: Мақалада қазақ халқының иллюстрацияланған тарихын тануға, фотоқұжат арқылы нақтылауға мүмкіндік беретін визуалды антропологиялық деректерге талдау жасалады. Орта Азия халықтарының ХІХ – ХХ ғасырдың бас кезіндегі мәдениеті, тұрмысы мен шаруашылығының шынайы көріністері – статист қызметкерлер, шығыстанушы зерттеушілер, топографтар мен әскерилер және тағы басқа жиһанкездер түсірген фотосуреттерде сақталып, ғылыми деректік фотоқұжаттар қатарын құрап отыр. Қазақ тарихына қатысты тарихи фотодеректердің негізгі дені Қазақстанның Орталық Мемлекеттік музейінде, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік кинофотоқұжаттар және дыбыс жазбалар мұрағатында, Кунскамерада (Санкт-Петербург), Ә. Науаи атындағы Өзбекстан Ұлттық кітапханасында, Өзбекстанның Ұлттық мұрағатында сақталған. Тарихи кезеңдерде түсірілген кез келген фотосуреттер сол дәуірдің болмысын дәлме-дәл бере алады және ол мәңгілікке сақталады. Визуалдық фотодеректің маңыздылығы – белгілі бір тарихи кезеңдердегі адамдардың тұрмысындағы этномәдени сипаттарды, дәстүрлі ауылды, дәстүрлі шаруашылықты, материалдық құндылықтарды, тарихи оқиғаларды нақты, боямасыз түрде шынайы таңбалай алуында болып табылады.

Аннотация. В работе представлены предварительные результаты археологических исследований сооружения кыпчакской эпохи, расположенных в 4,5 км к востоку от села Унирек Шетского района Карагандинской области. Координаты памятника – N 48 4950.14 E 73 1892.13. Для определения общих тенденций и характерных особенностей их структуры и планировки были проведены топосъемки. Соотнесение карты геофизических аномалий с результатами раскопок позволило решить две взаимосвязанные задачи: получить археологические данные для исторических реконструкций и оценить достоверность результатов геофизических исследований. На кыпчакских сооружениях выявлены неизвестные ранее конструкции. При этом установлено, что планировка внутренних частей сооружения, в которых были установлены изваяния, тяготеют к подпрямогольной форме. В статье также рассматривается кыпчакские каменные изваяния Сарыарки. Выявлено, что унирекские каменные изваяния и сооружения являются важным источником изучения истории древних и средневековых народов Евразии. В них не только воплощен внешний облик людей прошлых эпох, но и отражена ценная информация о социальной структуре и быте общества, которое оставило эти памятники. Исследование посвящено истории унирекских каменных изваяний, которые ранее специально не анализировались.

Аннотация: Данная статья о причинах появления сакральных мест – таких, как захоронения Шопаната и Зенги баба, которые являются покровителями определенных видов домашних животных. Казахи всегда почитали святых, проповедников, владевших «учением хал». Главная обязанность Кыдыраата − привести людей к исламу. Обычай, который берет начало в почитании сакральных мест и святых, выразившееся в совершении паломничества к местам их захоронения, со временем превратилось в ритуал поклонения им. Обычаи поклонения природе у народа, который считал себя ее частью − показатель экологической культуры. Памятники древности зримо отображает исторически и современный лик ташкентской земли, а также неиссякаемую, вечно живую мудрость народа. Доисламские кочевники были признаны божествами-хранителями четырех видов животных. Молясь и умоляя их, он приносил почтение и поклонение их могущественной силе на каждом этапе животноводства. Все они, по воле богов крупного рогатого скота, породили скот и создали веру в то, что богатство будет поглощено во всех уголках мира.

Аннотация. Статья написана на основе изданий российской периодической печати XIX века. В ходе изучения газетных и журнальных статей были выявлены интересные материалы, где давались неоднозначные характеристики руководителей национально-освободительных восстаний в Казахстане. Рассматриваемые выступления возглавлялись легендарными личностями, оставившими глубокий след в истории казахского народа. Авторами публикаций дается их описание с использованием некоторых сведений чиновников, военных, порой не скрывающих и подчеркивающих свое уважение к противнику, а именно к национальным героям. В статье впервые сделана попытка сравнения руководителей национально-освободительного движения в Казахстане с вождями, возглавлявшими борьбу против политики государств, направленной на ликвидацию независимости. Отличия их состояли в том, что одни боролись против самодержавия, другие вели сражения на другом континенте. Но те и другие преследовали одну цель – освобождение своего народа от колониальной зависимости. Особо обращено внимание на то, что приводимые сравнения сделаны чиновниками российской колониальной администрации, которые на основе известных исторических фактов смогли увидеть общее в неординарных личностях: казахских предводителях протестов и других выступлений не только в России, но и в далеких от империи странах.