«edu.e-history.kz» электрондық журналы № 3(23), 2020

Аннотация. В статье проведен историографический анализ наиболее актуальных работ по истории казахстанско-российских отношений на современном этапе. Классификация историографических источников по видам показала, что среди современных публикаций по теме исследования представлены монографии, сборники материалов конференции, научные и научно-популярные статьи, диссертации, официальные издания, учебники, рецензий. Однако существует крайне мало специальных исследований, которые были прямо посвящены тематике развития казахстанско-российских отношений, выразившиеся в виде отдельных научных монографий. Данный результат высвечивает актуальность проведения исследований, направленных на более глубокое изучение двусторонних контактов именно в 2000-е годы. Авторами выявлены тематические группы и определены все основные вопросы, исследуемые в историографии казахстанско-российских отношений в начале XXI века. Среди них: геополитическое положение двух стран и дипломатические отношения; евразийская интеграция; статус Каспийского моря, этнонациональная и миграционная политика; эксплуатация Байконура и освоение космоса; экономическое взаимодействие; образование и культура; военное партнерство и обороноспособность; приграничное сотрудничество. По результатам исследования сделан вывод о перспективных направлениях в изучении отношений Казахстана и России в современный период.

Аннотация. В настоящей статье предпринята попытка анализа некоторых идеологических архетипов исторической памяти Российской империи, воплощенных в том числе и в визуальных нарративах, а также предложены варианты объяснения некоторых социокультурных причин актуальности традиционных архетипов в модерной идеологии империи. Идеология государства является, в широком смысле этого слова, инструментом взаимодействия элит и широких масс и, несмотря на какие бы то ни было модерные целеполагания, вынуждена учитывать свою целевую аудиторию, для того, чтобы принимать формы ее мышления. В случае Российской империи, находившейся в процессе модернизации и реформирования различных сторон общественно-политической жизни, разнонаправленные интенции элит и формы социальной организации масс зачастую совпадали. В последующие периоды (XX – XXI вв.) культурное и идеологическое наследие империи было воспринято и актуализировано с помощью новых визуальных стратегий.

Аңдатпа. Мақалада балалық шағы жетімдік пен жалшылықта өткен, кеңес өкіметінің арқасында білім алып, мемлекеттік қызметке араласқан Нұрбапа Өмірзақовтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметінің Қазақстан кезеңі баяндалады. Н. Өмірзақовтың әлеуметтік-саяси көзқарасының қалыптасуына оның өскен ортасы мен ауыр тұрмыс тауқыметі, 1916 жылғы Жетісу қазақтарының ұлт-азаттық көтерілісі мен босқындардың аса ауыр жағдайы әсер етті. Н. Өмірзақов қазақ жерін шарпыған сұрапыл аштықтан кейін шаруашылығы тұралап жатқан шалғайдағы Ақсу ауданының басшысы қызметіне жіберілді. Ол Ақсуға тәжірибесі жоқ кезінде келіп, үш жылдан астам уақытта Ақсу ауданының қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани өмірінің жақсаруына өлшеусіз үлес қосқан тәжірибелі басшыға, шебер ұйымдастырушыға айналды. Н. Өмірзақов 1937 жылдың 28 қазанынан 1938 жылдың 16 шілдесіне дейін ҚазОАК төрағасы, ҚК(б)П ОК бюросының мүшесі болды. 1938 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумы төрағасының орынбасары болып сайланды. Осылайша, 30 жасында мемлекеттік биліктің ең жоғарғы органдарында басшы қызметтер атқарды. Н. Өмірзақовтың Қазаткомды басқарған уақытындағы ең үлкен жұмысы – ҚазКСР Жоғарғы Кеңесіне сайлауды ұйымдастыру және өткізу, әкімшілік-территориялық бөлініске сәйкес жаңа ұйымдастырылған облыстар мен аудандарды басқару жұмысын жолға қою болды. 1938 жылы әупірімдеп репрессиядан аман қалған Н. Өмірзақовтың бұдан кейінгі мемлекеттік қызметі Қазақстаннан тыс жерлерде – басқа республикаларда жалғасты. Н. Өмірзақов қайда жүрсе де өзінің іскерлігін, Отанына берілген қайраткер екенін көрсете білді.

Аңдатпа. Мақалада архив материалдары негізінде Абылай ханның билігі мен халықаралық дипломатиялық қызметінің кейбір қырлары талданады. Абылай ханның Қазақ хандығының тұтастығы мен дербестігін қамтамасыз етуге бағытталған шаралары, оның Батыс Сібірдегі Ресей билігімен қарым-қатынасы қарастырылады. Абылайдың Батыс Сібір аймағындағы Ресей әкімшілігімен дипломатиялық хат алмасуына талдау жасалады. Автор Ертістің оң жағалауындағы жер туралы мәселені және Абылайдың оны қазақтың меншігіне бекіту әрекеттерін деректер арқылы баяндайды. Абылайдың Жоңғар мемлекеті және Цин империясына қатысты саясатына назар аударады. Автор Цин империясының Орталық Азиядағы саясатын және Қазақ хандығы үшін империядан төніп отырған қауіп-қатерді сипаттайды.

Аңдатпа. Мақалада көшпелілер тарихында ант беру институтының рәсімдері түрлі деректер негізінде талданады. Күнделікті өмірдің өзінде көшпелілер тәртіпті реттеу мақсатында ант бергізіп, түрлі магиялық әдістерді қолданғаны да, ол анттың орындалуына да мән берілгендігі сипатталады. Ант беруде өтірік айтпай, адал болудың бір кепілдемесі – ант қабылдау рәсімдерінің өзі ерекше сезім тудыратындығын автор қазақтар мен қалмақтардағы ережені салыстырып айқындаған. Ант берудегі шамандық нанымдар монғол көшпелілерінде болғаны, ант беру рәсімі әуелі белгілі бір маңызды белгіге (дәстүрлі символға) – жерге, қасиетті тасқа немесе бейнеге, құрбандық шалатын ошаққа, қару-жараққа, т.б. беретіні көрсетілген. Қазақ қоғамында сұлтан тұқымынан шыққандардың мәліметі антсыз-ақ толық дәлелдеме ретінде қабылданғаны, ережелерде сұлтандардың құқы жақсы қорғалғаны анықталады. Автор ант беру көшпелілердің күнделікті өмірінде ұзақ тарихи уақытты қамтыды деген қорытынды жасайды.

Аннотация. В статье описываются особенности освящения исторического значения Второй мировой войны и Великой Отечественной войны в учебной литературе по предметам «История Казахстана» и «Всемирная история» общеобразовательных школ Республики Казахстан. Для этой цели были проанализированы программно-методические комплексы, учебная и дополнительная литература, которая прямо или косвенно связана с обучением военной тематики в школах. В результате проведен контент-анализ учебной литературы для 8 и 9 классов средних школ, выявлены существующие преимущества и недостатки; кроме того авторами представлены рекомендации по внесению корректив с целью улучшения качества рассмотрения военной истории в школах Казахстана. В результате анализа используемого комплекса учебной литературы было определено, что в утвержденных темах по освящению страниц Второй Мировой войны и Великой Отечественной войны народов СССР крайне слабо отражается повседневная жизнь как воинов, так и гражданского населения. Во многих учебниках основной упор делается на общее повествование героизма солдат и статистических показателей трудовых подвигов тыловиков в годы войны и на общественно-политическое, социально-экономическое, культурное развитие страны. Кроме того, в учебной литературе все еще не освящаются многие противоречивые события годов войны, некоторые авторы предпочитают обходить их стороной. Например, слабо отражены или вовсе не показываются судьбы военнопленных, депортации народов, повсеместное использование труда несовершеннолетних и женщин на тяжелых производствах. Однако нельзя не отметить положительные тенденции в разработки новых учебных пособий по истории Великой Отечественной войны, а также новых научных подходов в рассмотрении военной тематики в Отечественной историографии, что создает перспективы для обогащения и разностороннего освещения истории войны. Например, авторы стали использовать новые методики при освящении событий войны, улучшилось качество оформления учебных пособий.

Abstract. Nowadays the humanity faces one of the main challenges of forming tolerant relations between the representatives of numerous religions. Its solution presupposes an objective research of the history and identity of each of the confessions. The article identifies the features of the formation and development of the Methodist Church in the city of Pavlodar as an ethnic and ethno-religious community. The activities of the Methodist church in Pavlodar are uncovered, the processes of influence and effect of the Protestant denomination on the population of Pavlodar are revealed, the role of the growing interest in the Methodist church is determined. The necessity of scientific research of the problem of interdenominational relations is determined by modern processes of globalization and at the same time by the intention of ethnic groups to preserve their historical, cultural and religious identity. So, with the formation of the national Korean cultural center and methodical church, residents of Pavlodar and the region got the opportunity to get acquainted with the original history and culture of Koreans.

Аннотация. Казахи Узбекистана как диаспора и ирредента сформировались в результате нескольких исторических периодов, отличных друг от друга по природе геополитических, политических и этнодемографических процессов. В статье рассматриваются некоторые вопросы, связанные с формированием исторического сознания населения Узбекистана через призму материала школьных учебников. Особое внимание будет уделено тому, какую роль в формировании этнической идентичности и исторического сознания казахов Узбекистана играет интерпретация событий, связанных с их проживанием на территории современного Узбекистана, и прежде всего, как рассматривается проблема национально-территориального размежевания 1924-1925 гг. Поскольку после обретения независимости режимы Центральной Азии стали использовать ревизию истории в качестве одного из основных инструментов государственного строительства, исследователи задаются вопросом, как показаны проблемы разделения казахов при советской власти и как это преподается в школьных учебниках. В статье анализируются учебники истории для средних школ Узбекистана, и особое внимание уделяется как изучается национально-территориальное размежевание середины 1920х гг. В учебниках как институционализированных текстах закладываются основы понимания того, что есть гражданская или этническая идентичность, отвечающая интересам государства.

Аңдатпа. Мақала Қазақстанда құрылған ұлттық атты әскер дивизиялары мен атқыштар бригадаларының тарихына арналды. 1941 ж. күзінде құрылған 106, 105, және 96 атты әскер дивизиялары даңқты жолдан өтті. Олардың тағдыры әртүрлі болды. 106 ад 1942 ж. маусымда Харьковтың түбінде қоршауға түсіп, қаза болды, тұтқынға түсті. 96 ад таратылып, құрамы басқа бөлімдерге берілді. Ал 105 ад, 100 және 101 бригадалар соғыстың соңына дейін даңқты жолдан өтті. Мақалада ұлттық құрамалардың Мемлекеттік қорғаныс комитетінің 1941 ж. 13 қарашадағы республикаларда ұлттық атты әскер дивизиялары мен жеке атқыштар бригадаларын құру туралы қаулысына сәйкес жасақталғаны айтылады. Мұнда ол ұлттық әскери құрамалардың Қазақстанның жергілікті бюджеті мен халықтың көмегі есебінен жасақталғаны назарға алынған. Құрылып болған соң, 105 атты әскер дивизиясы Калинин майданына жіберілген. Шамалы уакыттан кейін ол 6 гвардиялық әуе десанты дивизиясы болып қайта құрылады. Курск шайқасы, Украинаны, Венгрияны азат ету ұрыстарына қатысып, соғысты 1945 ж. аяқтады. 96 атты әскер дивизиясы Өскеменде құрылып біткен соң 2 атты әскер корпусын толықтыруға берілген. Ол 1942 ж. мамыр-маусымда Харьковтың солтүстік жағындағы ұрыстарға қатысты. 100 және 101 атқыштар бригадалары Калинин, І Прибалтика майдандарында шайқасты. Майдан жағдайында олардың құрамын қазақ жауынгерлерімен толықтыру мүмкін болмады. Сондықтан 1943 ж. соңына қарай олардың алғашқы ұлттық құрамынан 20% қана қалды. 1943 ж. 100 бригада 1 атқыштар бригадасы болып қайта құрылды. Ал ұлттық бригадалар ішінде бәрінен көп уақыт өзінің алғашқы мәртебесін сақтаған 101 бригада болды. Ол 1944 ж. шілде айына дейін ұрыста болды, кейін атқыштар дивизиясына берілді. 100 және 100 жауынгерлері соғыстың соңына дейін майданда болды.

Аннотация. В работе проанализированы памятники эпохи бронзы на территории Северного Казахстана в контексте ландшафтной археологии. Подробно описаны топография памятников эпохи бронзы, расположенных вдоль берегов малых и крупных рек. Поселенческие комплексы классифицированы согласно местоположению, занимаемой площади и по количеству объектов жизнедеятельности древнего населения, изученных в ходе археологических исследований. В исследовании приведены данные ландшафта и природных ресурсов, окружающих поселенческих комплексов. А также в статье рассмотрены вопросы изучения системы расселения и использования окружающих ландшафтов населением эпохи бронзы Северного Казахстана на протяжении II тыс. до н.э. Основным источником работы стали археологические объекты, расположенные в Шагалалы-Кеноткельском археологическом микрорайоне. Дана описания локализации и концентрации памятников, приведен сравнительный материал по другим опубликованным комплексам бронзового века сопредельных территории. В работе указаны квалификационные характеристики систематизации поселенческих комплексов: особенности топографии, размеры, планировочная структура. Интерпретация археологических, и геоархеологических исследований, позволили авторам высказать основные выводы: современные поверхности являются результатом долгосрочного прошлого развития человеческого ландшафта, а археологические данные, присущие ландшафту, сильно зависят от современных диапазонов человеческой деятельности и инфраструктурного развития.