Отан тарихы. Зерттеудің жаңа әдістері

Аннотация. В статье, на основе архивных документов и исторических источников изучен процесс перевода казахского языка с арабского алфавита на латинскую графику в 20-е годы ХХ в. Движение за латинизацию, благодаря всесторонней поддержке большевистской партии, получило широкое распространение в национальных республиках СССР. «Алфавитная революция», выступавшая неотъемлемой частью национально-языкового строительства встретила серьезный протест со стороны защитников арабской письменности, вылившееся в противостояние «латинистов» и «арабистов» в Казахстане. Ядро последних составили члены бывшего автономистского движения Алаш, в лице таких видных деятелей как А. Байтурсынов, А. Букейханов, М. Дулатов и др. Оппонировала им группа «латинистов» во главе известного туркестанского деятеля Н. Тюрякулов. Несмотря на наличие административно-политического ресурса, группе «латинистов» стоило больших усилий сломить сопротивление своих идейных противников. Важную роль в этом деле сыграл I Всесоюзный тюркологический съезд. Дальнейших ход событий показал, что успех введения латиницы зависел не столько от противостояния «арабистов», а от общего социально-экономического и культурного состояния Казахстана. Создание ЦК НКА, придание ему статуса государственного, перевод делопроизводства на казахскую латиницу, серьезные финансовые затраты, широкая агитационно-пропагандистская работа даже в начале 30-х годов ХХ в., не смогли дать ожидаемых результатов. На протяжении следующего десятилетия в республике наряду с официальной латиницей, казахи в повседневной жизни продолжали активно использовать привычную арабскую графику.

Аңдатпа. 2017 жылы Қостанай облысы Ішкі саясат басқармасының бастамасымен Торғай даласына «Ұлы дала тұлғалары: Кейкі батыр ізімен» ғылыми-ағартушылық экспедициясы ұйымдастырылды. Оның мақсаты – Нұрмағамбет (Кейкі) Көкембайұлына қатысты ел арасында сақталған деректерді жинау, аты аңызға айналған батырдың туған, қайтқан жері, халық көтерілісінің айтулы оқиғалары өткен өлкеге сапар жасау, даңқты тұлға қатысты елімізде, облыс көлемінде жүргізіліп жатқан іс-шаралардың мән-маңызын түсіндіру сипатында болды. Мақала 1916 жылғы Торғайдағы ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының бірі болған Кейкі батырдың қазасына байланысты ел арасында айтылатын деректі талдауға құрылған. Ел аузындағы деректе ол Жалаулы өзекшесінің Жыланшық өзеніне құяр сағасында орын алған қанды қақтығыста отбасымен бірге қаза тапқан. Мақала авторлары қатысып жинақтаған ғылыми экспедицияның материалдарының негізінде Кейкінің қазасына қатысты зерттеулерді, ел арасындағы деректерді, қанды оқиға куәгерінің естелігін талдауға басты назар аударған. Даңқты батырдың қазасы туралы көпшілікке белгісіз жағдай мен жағдаятарды баяндалған және Кейкі батырдың ерлік істеріне қатысты түйінді ойлар бедерленген. Мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің гранты бойынша «ХХ ғасырдың 30-жж. басындағы жаппай ашаршылық кезеңіндегі Орта Азия республикалары мен Ресейдегі қазақ көшпелілері: орналасуы мен бейімделуі» атты ғылыми жоба аясында дайындалды.

Аннотация. В статье рассматриваются теоретические и исторические аспекты изучения элиты в кочевых обществах Евразии в эпоху поздней древности и средневековья. Дается некоторый историографически обзор научным трудам посвященных социальным реконструкциям, в которых использовались идеи и принципы теории элит. Значительное внимание уделяется методологии и методике исследования элитных групп в социально-политической организации кочевников, теоретическим принципам изучения элиты в социуме номадов. В статье выделяется ряд моделей, подходов и методов, которые используются в процессе изучения феномена элитизма. Так, же рассматриваются некоторые подходы для определения сущности самого понятия «элита». В процессе исследования выделяются те аспекты, которые характеризуют элиту с различных сторон ее деятельности. Среди них показаны такие аспекты, как функциональны, культурыный и индивидульный. Особо выделяется мировоззренческий аспект, с которым связано сокрализация персоны правителя, праящих родов и племен. Начиная с познесакской истории, мировозренческий аспект в формировании степной элиты ярко прослеживается до позднего средневековья, включая гуно-сарматский, тюркский, монгольский периоды, период Казахского ханства вплоть до пореформенного периода середины ХІХ века, что отразилось в наименованиях элитарных социальных групп в традиционном казахском обществе. Исследование выполнено в рамках проекта грантового финансирования Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан (ИРН проекта: АР08855800).

Аңдатпа. Адамзат тарихында мемлекет құрудың маңызы ерекше. Халықтарды өркениет жолына бастайтын, оның күрделі өмірін ұйымдастырушы да мемлекет. Мақалада тарихи процестегі мемлекет феноменінің орны мен рөлі анықталады. Әлем халықтары өз тағдырын және даму болашағын тәуелсіз мемлекет құрумен байланыстырады. Мемлекет құбылысы б.з.д. 6-5 мыңжылдықтардан басталып, қазіргі заманға дейін жалғасып келеді. Себебі, адамзат өз қоғамын ұйымдастырудың мемлекеттен басқа формасын таба алған жоқ. Қандай кезеңдерде болмасын мемлекет парадигмасы күн тәртібінде. Озық ойлы адамзат мемлекеттің қызметін жетілдіру жолдарын, әділетті қоғам орнатуды ойластырып, жоспарлаумен келеді. Әсіресе, тәуелсіз мемлекетті дамыту мәселелері тіптен маңызды. Халықтардың мемлекетті күшейтуге, немесе жаңадан құруға деген ұмтылыстары әлемдік дамудың және қайшылықтар мен соғыстардың қайнар көзі болып қалуда. Мақалада әлемдік тарих саханасына мемлекеттердің пайда болуының себептері, жолдары және заңдылықтары талданып, автордың мемлекет генезисі туралы өзіндік көзқарасы негізделеді.Ортақ территория, ортақ шаруашылық, тайпалар мен халықтардың бірігіп өмір сүруге деген ұмтылысы, тұтқиыл шабуылдардан қорғану, басым топтар мен таптардың өз эгоистік мүдделерін қорғау жолында ұйымдасуы, мүліктік бөлініс т.б. себептер мемлекеттердің пайда болуына әкеледі. Кейбір халықтар басқа жерде пайда болған мемлекет үлгісін қабылдайды. Жаңа мемлекеттер ірі импеиялар күйрегеннен кейін пайда болады. Жаһандық деңгейде 19-20 ғасырларда империалистік елдердің отарлық жүйесінің күйреуі ондаған жас мемлекеттердің өмірге келуіне себеп болды. Адамзаттың ұлы ойшылдары түгел дерлік мемлекетті, қоғамды жетілдірудің жолдарын қарастырды,зерттеді.Мақалада ірі ойшылдардың мемлекет туралы көзқарастары талданып автордың мәселеге позициясы негізделеді.

Аңдатпа. Мақалада Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы үкіметінің 1924-1929 жылдары төртінші төрағасы болған Нығмет Нұрмақовтың жоғарғы қызметке келуі негізделеді. Үкімет төрағасы таяу арада атқарылуы тиіс: өнеркәсіпті қалпына келтіріп дамыту, отаршылдық саясаттың салдарынан құнарлы жерлерінен айрылған қазақтарға жерін қайтарып оларды орналастыру, құрғақшылық пен жұттың зардаптарын жою, мәдени-ағарту ісін дамыту, қазақтарды мемлекеттік басқару ісіне тарту, және т.б. мәселелерді көтерді. Солардың ішінде еліміздің жергілікті ұлттың ұтатын, оның жан-жақты дамып, өркендеуінде маңызы зор болатын бірінші кезекте республика территориясындағы халықтың 59 пайызын құрайтын қазақ халқының әл-ауқатын көтерудің жолы – ата кәсібі мал шаруашылығын дамыту негізінде шешу мүмкін екендігі тұжырымдалады. Н. Нұрмақов үкіметтің бар күш-жігерін осы бағытқа жұмылдыра отырып, оның аталған мәселелер бойынша табыстарға жетіп немесе айтысып жеңілген, көнуге мәжбүр болған кездері де болғандығы мақалада архив деректеріне сүйене отырып баяндалады. 1924-1929 жылдар аралығындағы басты жетістік мал шаруашылығы мен егістік көлемі бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы қалпына келтіріліп, халықтың әл-ауқаты қөтерілгендігі зерделенеді. Өкінішке орай, дәстүрлі мал шаруашылығын дамытудың балама жолдарын ұсынған Н. Нұрмақов жобалаған бағдарламаның жүзеге аспағаны талданады.

Аңдапта. Аталған мақалада архив қорларында сақталған құжаттар негізінде Орыс географиялық қоғамының үлкен күміс медалімен марапатталған тұңғыш қазақ ғалымы Мұхамедсалық Бабажановтың (1835-1871) өмір деректері, әр жылдардағы қызметі, ғылыми-этнографиялық зерттеу жұмыстары туралы қарастырылады. Сол кезеңде этнографиялық зерттеулерде М-С. Бабажановтың мақалалары елеулі рөл атқарды. Зерттеулердің нысанасы қазақтардың тарихы мен шаруашылығы, кәсіпшілігі болды. Оның этнографиялық еңбектерін алдыңғы қатарлы орыс ғалымдары және өлкетану қоғамдары жоғары бағалады. Сонымен бірге мақалада этнограф М-С. Бабажанов аңшылық, атбегілік туралы, қазақ қоғамындағы ең күрделі мәселелердің бірі – жер мәселесі туралы ой толғамдары қарастырылады. Зерттеу Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің гранттық қаржыландыру жобасы (IRN жобасы: AR08855800) шеңберінде жүргізілді.

Аннотация. Осмысление хода истории неизбежно вызывает вопросы о роли в ней личности: изменила ли она ход истории; было ли неизбежным такое изменение или нет; что случилось бы без этого деятеля и т.п. Из очевидной истины, как пишет Л. Гринин, - вытекает важная проблема философии истории о соотношении закономерного и случайного, которая, в свою очередь, тесно связана с вопросом о роли личности. В нашем случае, Джангир хан – личность, которая сыграла важную роль в преобразовании степи. Именно он стал продолжателем семейных ценностей, однако в отличие от своего отца Букея, он сумел трансформировать свое мышление с учетом новых политических особенностей. Обладание уникальными способностями позволило Джангиру провести в Орде много важных реформ. Исследование выполнено в рамках проекта грантового финансирования Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан (ИРН проекта: АР08855800).

Аннотация. В данной статье рассматриваются теоретические и исторические аспекты изучения российской дореволюционной историографией функционирования золотоордынских городищ, расположенных на территории современной Атырауской области. Дается краткий историографически обзор научным трудам посвященных различным аспектам функционирования городищ, а также приводится аналитический обзор. Значительное внимание прежде известным, но переосмысленным заметкам и гипотезам, выдвинутых в свое время российскими исследователями. В статье перечисляются основные труды российских исследователей, в которых в той или иной мере содержатся упоминания о городах и остатках городской жизни в степях Западного Казахстана. В отличии от Сарайчика, Актобе Лаэти никогда не являлся объектом научного исследования, хотя на нем проводились ограниченные археологические изыскания, результаты которых не были опубликованы. Само значение Актобе Лаэти определяется не только широкомасштабным празднованием юбилейной даты, 750-летия Золотой Орды, но и малоизученностью взаимодействия урбанизации и номадизма в степной зоне Западного Казахстана. Отсюда необходимость дополнительного исследования всех имеющихся источников, а также выбор материалов российский исследователей в качестве предмета аналитического разбора.

Мақалада Бөкей Ордасындағы 1836-1838 жылдар аралығындағы азаттық қозғалысының ұйымдастырушыларының бірі Махамбет Өтемісұлының өмір жолы мен Отан тарихындағы алар орны, тұлғалық келбеті туралы баяндалады. Сонымен қатар, патша өкіметінің отарлау саясатына қарсы Бөкей Ордасындағы 1836-1838 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілісіндегі күрескерлік рөлі айшықталады. Сондай-ақ, Махамбет Өтемісұлының тек қана азаттық қозғалысын ұйымдастырушы ғана емес, қазақ халқының өр рухты, өткір тілді ақыны, шебер күйші, композитор болғандығы туралы жан-жақты баяндалады. Қазақстан Республикасында Махамбет батыр тұлғасының тарихи бейнесін ұлықтау ісіне қатысты атқарылған шаралар да назардан тыс қалмады. Мақала BR05233709 «Ұлы даланың тарихы мен мәдениеті» атты ғылыми жобаның «Қазақcтандағы ұлт-азаттық қозғалыстар ұлттық бірегейлікті сақтау мен нығайту контексінде» тақырыбы аясында дайындалды.

Аталған мақалада архив қорларында сақталған құжаттар негізінде Орыс географиялық қоғамының үлкен күміс медалімен марапатталған тұңғыш қазақ ғалымы Мұхамедсалық Бабажановтың (1835-1871) өмір деректері, әр жылдардағы қызметі, ғылыми-этнографиялық зерттеу жұмыстары туралы қарастырылады. Сол кезеңде этнографиялық зерттеулерде М-С. Бабажановтың мақалалары елеулі рөл атқарды. Зерттеулердің нысанасы қазақтардың тарихы мен шаруашылығы, кәсіпшілігі болды. Оның этнографиялық еңбектерін алдыңғы қатарлы орыс ғалымдары және өлкетану қоғамдары жоғары бағалады. Сонымен бірге мақалада этнограф М-С. Бабажанов аңшылық, атбегілік туралы, қазақ қоғамындағы ең күрделі мәселелердің бірі – жер мәселесі туралы ой толғамдары қарастырылады. Зерттеу Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің гранттық қаржыландыру жобасы (IRN жобасы: AR08855800) шеңберінде жүргізілді. Түйін сөздер: М-С. Бабажанов, Россия, кадет корпусы, хорунжий, этнограф, ғалым, тарих, журналдар, газеттер, архив.