History of the Homeland. New research methods

Аннотация. В данной статье рассматривается научное наследие выдающегося русского ученого первой половины XIX в. Алексея Ираклиевича Левшина (1797–1879). Наиболее ценным в научном смысле, является сформулированная им концепция исследования истории народа: «Первые два вопроса, которые рождаются при имени малоизвестного народа, суть следующие: «Где он живет и как он многочислен?», и собранный с этих позиций А.И. Левшиным колоссальный фактический материал, огромное количество сведений, имеющие фундаментальное значение для современных исследователей государственности Казахстана. Собранные им исторические сведения подтверждают наличие в Казахском ханстве общих признаков, присущим всем государствам: территория, население, власть, что делает данное исследование ценным источником по истории казахской государственности. Данная статья представляет собой опыт изучения и осмысления творческого наследия А.И. Левшина как первоклассного, оригинального источника по истории казахского государства, применения этого материала в контексте других источников наших знаний о Казахстане и казахах с целью создания более объемной и объективной исторической картины.

Аннотация. В данной статье представлен анализ осуществления административной политики российской империи в пореформенный период на юге Казахстана. По реформам 1867–1868 годов в Казахстане была введена пятизвенная система управления: генерал-губернаторство – область – уезд – волость – административные аулы (100-200 кибиток). «Временные положения» 1867–1868 годов были направлены на сосредоточение всей полноты власти в низовых звеньях колониального управления. Семиреченская и Сырдарьинская области вошли в состав Туркестанского генерал-губернаторства. Принципы создания волостей в Семиреченской и Сырдарьинской областях в ХIХ-начале ХХ вв. изучены в данной статье. Единая система административного управления для всего Казахстана, введенная в 90-е годы ХIХ века, была призвана унифицировать прежние ведомственные структуры. В этот период начинается активный процесс колонизации Казахской степи. Пятиступенчатая система управления, введенная в результате реформ для объединения вновь присоединенных к Российской империи народов, способствовала слиянию казахской степи с метрополией под единым управлением. Вместе с тем эти реформы способствовали устранению от власти казахской аристократии, ослаблению традиционных связей, усилили налоговый гнет. Территориальный принцип административного устройства нарушал не только традиционное землепользование, но и нарушал традиционный уклад -многовековую этническую организационную форму общинных отношений казахов - «семипоколенный цикл» - «жеті ру». Благодарности: Исследование выполнено за счет гранта Российского научного фонда (проект №19-18-00162), реализуемого в Институте языков и культур имени Льва Толстого.

Аңдатпа. Мақалада ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басында патша үкіметінің ағартушылық саясатының аясында Қазақстанда ашылған орыс оқу орындары және олардың жергілікті халықтың рухани-мәдени өміріне тигізген әсері туралы мәселелер талдауға алынған. Қазақ жерінде орыс тілінде білім беретін оқу орындарын ашу арқылы патша әкімшілігі жергілікті халықтың санасын орыстандырып, олардан Ресей империясына берілген шенеуніктер даярлауды, сол арқылы империяның отаршылдық саясатын еш кедергісіз жүргізуді мақсат етті. Патша үкіметінің ағартушылық саясаты негізінен орыс ұлтының мүддесін көздеді. Жергілікті халық балаларына гимназиялық білім беруді қажет деп таппады, оларды реалдық мектептерде ғана оқытып, төменгі шенді шенеуніктерді, тілмаштарды даярлауды ойластырды. Оқу орындары орыстар мекендеген жерлерде ғана орналасып, қазақтардың көші-қон аймағынан алыс болды. Қазақтардың ауылдарына жақын аймақтан мектеп ашып беру туралы өтінішін әкімшілік қанағаттандырмады. Билігін нығайтып алған патша үкіметі ХІХ ғасырдың аяғына қарай мешіт-медреселер жанынан да орыс мектептерін ашуды талап етті. Орыстандыру арқылы жүргізілген ағартушылық саясаты қазақ халқының менталитетін өзгертті. Орыс оқуын оқыған ұрпақтар арасынан алған білімін өз ұлтына қарсы қолданғандармен қатар патша үкіметінің империялық саясатына қарсы шығып, қазақ халқының бостандығы мен теңдігі жолында адал қызмет еткен азаматтар шоғыры да қалыптасты. Мақалада осы мәселелер тереңірек қарастырылады.

Аннотация. В статье на основе архивных материалов и ранее проведенных исследований освещается политика Цинского Китая в Казахской степи во второй половине XVIII – первой половине XIX в. Рассмотрены попытки китайских властей установить политический контроль над казахскими землями, прежде находившимися в составе Джунгарского ханства. Отмечено, что в исследуемый период Цинская империя, в отличие от российского правительства, придерживалась иной позиции по отношению к казахским племенам. Китай не был заинтересован в полной ликвидации казахской государственности и выстраивал свои взаимоотношения с казахскими властителями на условиях вассалитета. В статье исследуется развитие дипломатических и торговых отношений Цинской империи с ханом Абылаем и его потомками. Проведен анализ архивных документов, отражающих противостояние России и Китая за политическое превосходство в Казахской степи. Изучен процесс вхождения казахских земель в состав Российской империи.

Аннотация. В данной статье исследуется генезис казахской государственности в общем контексте исторического процесса возникновения восточных (неевропейских государств). Понятие Востока в исторической науке используется не столько как географическое, сколько как историческое, культурное, цивилизационное. Специфика и характер возникновения и функционирования институтов власти на Востоке связаны с типологическими особенностями, особенностями исторического, идеологического, этнического, социокультурного, природно-климатического и экономического характера. Эти черты и составили восточный, азиатский (неевропейский) способ возникновения государств. Государственность казахов – продолжение государственности крупных кочевых империй и отдельных ханств, с древности существовавших на территории Казахстана. Возникновение государственности было связано не с формированием частной собственности и классового общества (европейский путь), а с оформлением ранних политических образований типа протогосударств, в результате постепенного перехода, перерастания родоплеменного общества в государство. Эти особенности, как известно, стали причиной различных теорий о том, что кочевые цивилизации в целом, и в частности, казахи не имели института государства, как такового. Ключевые слова: государственность, государственность кочевых народов, казахская государственность, восточный (неевропейский) путь развития, всемирно-исторический контекст.

Мақалада ХІХ ғасырдың екінші жартысында Шығыс Түркістан аумағындағы Жетішаһар мемлекетінің күйреуіне қатысты кейбір мәселелер қарастырылған. Бастапқы кезде Шығыс Түркістан аумағында Жетішаһар мемлекетінің құрылуына жергілікті халық зор сеніммен қарады. Жетішаһар мемлекетін құруға қол жеткізген Жақыпбек Бадаулеттің ортаазиялық халық өкілі екені жергілікті халық арасында мақтаныш сезім қалыптастырғандай болды. Алайда Цин империясында орын алған әлеуметтік-саяси үдерістер салдарынан (тайпиндер, ұйғырлар, дүңгендер және т.б. көтерілістері) жағдай шиеленісіп кетті. Сонымен әлеуметтік-экономикалық жағдайдың шиленісуімен қатар, Цин империясының жергілікті шенеуніктерінің бетімен кетіп, заңсыз әрекеттерге баруы, бұхара халықтың арасында күйзелістің артуы Шыңжаңдағы көтерілістің негізгі себебі болды. Жетішаһар мемлекетінің күйреуі оның даму деңгейінің төмен дәрежеде болуына және Жақыпбек Бадаулеттің қазасынан кейін ел ішінде орын алған бейберекеттікке байланысты, бұл өз кезегінде Жетішаһар мемлекеті аумағында Цин империясы билігінің қайта орнауына алғышарт қалыптастырды.

В статье раскрываются основные идеи, взгляды и предложения лидеров партии «Алаш» по формированию государственности на казахской земле. Показывается как под руководством А.Бокейханова, после установления советской власти, алашординцы смогли сохранить, вплоть до начала 30-х годов, полный контроль над образованием, прессой, издательским делом и культурой. На ряду с этим, рассмотривается как А. Бокейханов. в своих трудах, впервые в казахстанской историографии стремился показать эволюцию развития государственности на территории Казахстана дается анализ, как он доказывает судьбаносность вопросов о земле для казахов. Показывается как Бокейханов предвидел, что слом веками кормившего народ уклада хозяйствования обречет людей на голодную смерть. Анализируется идей А.Бокейханова, о том, что что безземельный народ представляет собой неорганизованную толпу без какой-либо экономической и материальной силы. Делается вывод, что А. Бокейханов посвящал свою жизнь реализации указанных идей. Благодаря этому он стал идеологом и лидером национально-освободительного движения казахского народа.

ХХ ғасыр басындағы Ресейдегі мұсылман жұртшылығының өміріндегі жаңа өзгерістер буржуазиялық қатынастардың дамуымен байланысты екені белгілі, бұл жөнінде отандық және шетелдік әдебиеттерде айтылған. Жәдидтік қозғалыста халықтық сипат белең алғанымен ХХ ғасыр басында онда екі идеялық-саяси ағым бой көрсетті. Алғашқы ағым консерваторлық (дәстүршілдер), екінші ағым либерал-реформаторлар болды. Аталмыш мақалада ғылыми объективтілік принципі негізінде мұсылмандық либерализм қарастырылып, саяси тарихтың құрамдас бөліктерімен (үкіметтің діни және ұлттық саясаты, қоғамдық-саяси қозғалыс, партиялар, «Алаш» қозғалысы өкілдерінің либеральды бағыттағы мұсылмандық ұйымдардың қызметіне атсалысуы) өзара байланыста сараланады. Объективтілік ұстаным ресейлік мұсылмандардың қоғамдық-саяси қозғалысын ХХ ғасыр басындағы әлемдік діндер арасындағы текетірес, ұлы империялардың өзара келісе алмаушылығы секілді мәселелермен бірге қарастыруды қажет етеді. Мұндай жағдай әркелкі халықтардың әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы деңгейіне, тұрмыс-тіршіліктерінің ерекшелігіне назар аудартады. Мәселеге осы қырынан қарау ресейлік мұсылмандарды жалпыресейлік әлеуметтің құрамдас бөлігі ғана емес, әлемдік исламдық қауымдастықтың толық қанды мүшесі екенін аңартуға өз септігін тигізеді. Зерттеуде алға қойылған мәселелер хронологиялық негізде баяндауды ғана емес, оның негізгі проблемаларын айшықтап көрсетуді де талап етеді. Соның негізінде зерттеуде мына мәселелерге ерекше назар аударылды: – мұсылмандық либерализмнің идеялық бастау көздері, қалыптасуының негізгі кезеңдері және мұсылмандық либерализмнің әлеуметтік базасы; –ұлттық негіздегі мұсылмандық қозғалыстың саяси ұйымдарының формасы; –ұлттық доктрина және мұсылмандық либерализмнің саяси платформасы; – ХХ ғасыр басындағы мұсылмандық либерализмге «Алаш» қозғалысы қайраткерлерінің ұстанымы.

Дәстүрлі қазақ шаруашылығы зерттеудің нысаны ретінде өзіндік көзқарастардың жалпыланған ережелердің, ұғымдардың, заңдардың және ұстанымдардың жиынтығынан тұрады. Осылардың барлығы өз тараптарынан дәстүрлі шаруашылықтың мағынасын, заңдылықтарын, құрылымын және дамуын көрсетеді. Дәстүрлі қоғам жүйесінде шаруашылық оның өмірінің экономикалық негізі болып табылады. ХІХ ғасырдың ортасына қарай Шығыс Қазақстан жерінде аймақтағы сауда-экономикалық қызметтің дамуына және қалыптаса бастаған нарық қатынастарына қазақтарды да тартуға қолайлы жағдайлар қалыптасты. Осының нәтижесінде қазақ қоғамында шаруашылықтың жаңа түрін, жаңа мәдениетті және тұрмысты алып жүруші қабат қалыптасты. Мақалада дәстүрлі қазақ шаруашылығының кейбір ерекшеліктері және оның Шығыс Қазақстан мысалында нарық жағдайына бейімделуі қарастырылған. Аймақтағы көшпелі тұрғындардың шаруашылығының дамуы кешенді сипатта берілген. Бұл қазақ-орыс экономикалық байланыстарының дамуындағы аталмыш аймақтың ролін және орнын ашуға мүмкіндік береді.

В статье рассматриваются особенности и проблемы государственно-конфессиональных отношений в период начала XX века – конца 1930 годов. Данные отношения обладали противоречивыми признаками и были нестабильны. Это связано как с особенностями государственно-конфессиональных отношений в разных по политическим системам обществах, духовно-религиозными ценностям, характеру эпохи, так и с разнородным по социальному, этническому и религиозному признаку обществом в указанный период. В статье отмечается, что проблемы государственно-конфессиональных отношений были обусловлены, прежде всего, вмешательством государства во внутренние дела религиозных объединений и конфессий, преследованием властью религиозных деятелей и верующих в период советской власти, как инакомыслящих и ее врагов. Также отмечается, что противоречия в системе государственно-конфессиональных отношений заключались в нестабильности отношений между государством и религиозными объединениями и конфессиями, в политике «двойственности, двуличия» власти по отношению к религиям и религиозным конфессиям, религиозным деятелям и верующим. На основе критического анализа исторической литературы по данной проблеме сделан вывод о противоречивом характере государственно-конфессиональных отношений и несовместимости существования государства, основанного на административно-бюрократической системе управления, и религии, конфессий. Работа выполнена в рамках научного проекта «Государственно-конфессиональные отношения в Казахстане (начало XX в. - конец 1930-х гг.)» по грантовому финансированию Министерства образования и науки Республики Казахстан. ИРН АРО8855487