Electronic magazine "edu.e-history.kz" № 2(14), 2018

Аталған мақалада ұлт қайраткері Әлихан Бөкейханның Щербина экспедициясы (1897-1903 ж.ж.) кезіндегі Алтыбай болысы қазақтары туралы жазған этнографиялық еңбектері талданады. Онда Алтыбай болысы сол кездегі халықтырының географиялық оналасуы, тұрмыс тіршілігін зерттеуге алынып, сипатталған. Атап айтқанда, болыстардың орналасу тарихы, халықтың қыстаудан жайлауға көшуі, жайлаудан қайта қыстауға көшуі және шыңырау құдықтар туралы айтылады.

Мақалада 1917 жылдың ақпан ревoлюциясынан кейiнгi Oңтүстiк Қазақстанда қалыптасқан қoғамдық-саяси ахуал және түркi-мұсылман қoғамдық-саяси ұйымдарының қызметi талдауға алынады. Патшалық Ресейдiң қoл астындағы Түркiстан өлкесiнiң түркi тiлдес мұсылман халықтары қалыптасқан саяси жағдайға байланысты азаттық жoлындағы күресiн жүргiзуде ұйымдарға бiрiгу жoлын таңдағын едi. Түркiстан өлкесiндегi жергiлiктi мұсылман халқының мүддесiн тұтастай қoрғауды көздеген ұйымдар көптеп құрылып, басқару жөнiнде дербестiкке жетудi көздедi. Бұл ұйымдардың жетекшiлiгiнде танымал ұлт зиялылары тұрды. Дегенмен көптеген ұйымдардың арасында oртақ бiрiктiрушi идеяның бoлмауы өлкеде тартысты жағдайлар туғызды. Құрылған қoғамдық-саяси ұйымдардың бағдарламалары, мүшелерi және Ресей билiгiмен қатынасы әрқилы бoлды.

Мақалада Ақпан төңкерісінен кейін Түркiстан өлкесiндегі ұлттық интеллигенция өкiлдерiнің саяси iс-әрекеттері, Сырдария облысының қалалары мен шет елдi мекендерiнде ұлттық, кәсiби және саяси белгiлерiне негiзделген саяси топтар мен қозғалыстардың пайда болуы және олардың ара қатынасы қарастырылады. Автор өлкедегi, әсiресе Ташкент қаласында құрылған жергiлiктi халықтардың ұлттық қозғалысын бейнелейтiн саяси ұйымдардың бағдарламалары мен нақтылы iс-әрекеттерiнде бiрлiк пен түсiнiстiк нашар болғанына тоқталады.

Ақпан төңкерісінен кейін Уақытша үкіметтің қаулысына сәйкес құрылған Түркістан комитеті өлкеде туындаған мәселелерді шешу үшін орталық билік атынан басқару міндеті жүктеледі. Түркістан комитетінің мүшелері қызметке кіріскен бойда Уақытша үкімет жариялаған ұлттар арасындағы теңдік, демократ, принциптердің сақталуы туралы және тағы басқа да қаулыларды жүзеге асыруды қолға алады. Түркістан комитетінің мүшелері Тынышбаев пен О.А.Шкапский Жетісу облысына барып, онда 1916 жылғы көтерілістен соң туындаған ауыртпалықтарды шешуге кіріседі.

Патша үкіметінің ХХ ғасырдың бас кезеңде отарлық елдерде жүргізген озбыр саясатының нәтижесінде Түркістан өлкесіндегі жергілікті халықтың саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени өмірі терең дағдарысқа тірелді. Әсіресе Түркістан өлкесін басқару жөніндегі 1867 жылдан бастап жүргізген әкімшілік реформаларының нәтижесінде қазақ жерлері Ресей империясының меншігі ретінде бекітіліп, орталық губернияларынан көшіп келуші мұжықтарға кеңінен жол ашып, патша өкіметінің отарлық саясатына сай құрылған жергілікті басқару аппараттары өлкенің жергілікті халқын талап-тонаудың басты ошағына айналды. Осыған байланысты жергілікті жерлерде отаршылдық жүйеге қарсы құрылған ұлттық қоғамдық-саяси ұйымдардың қызметі жанданып қана қоймай, олардың Ресейдің түрік-мұсылмандық қозғалысымен байланыстары күшейе түседі.

Ұсынылып отырылған мақаланың шешуі тиіс ғылыми мәселесі мен жаңашылдығы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: қоғамдық сананы жаңғырту» атты бағдарламалық мақаласынан туындап отыр. Дамудың жаңа циклына еніп келе жатқан әлем елдерінің арасында алдыңғы қатардағы орынды иемдену үшін қазақстандық қоғамның санасын жаңғырту талап етіліп отыр. Бұл жаңғырту негізінен қазақ халқының тарихи тәжірибесіне, оның ұлттық дәстүрлеріне де арқа сүйеуі тиіс. Ұлттық түп-негізге, өз тарихына, ұлттық дәстүрлеріне негізделу АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германия, Жапония, Ресей және осы тәріздес G-20 кіретін басқа да алдыңғы қатарлы елдердің барлығына тән. Аталған және аталмай қалған басқа дамыған елдердің барлығы да өз тарихы мен дәстүрлерін өте жоғары бағалайды: яғни, ұлттық, діни мейрамдары мен киелі табыну орындары көптеген жағдайларда жалпыұлттық деңгейге көтерілген. Яғни, қазақ ұлтының бірегейлігін оңынан қалыптастырудың құрамдас бөліктерін айқындау үшін Оңтүстік Қазақстанның киелі жерлеріне байланысты туындаған ауызша аңыз-әңгімелер мен рәсімдердің рухани құндылықтарын жаңашылдықпен пайдалана отырып, жастарға патриоттық тәрбие беру мен сонымен бір мерзімде «Киелі Қазақстан» брендін де өмірге жылжыту қажеттілігі бірегей зерттеу әдіснамасын да қажет етеді.

Мақалада дәстүрлі қазақ қоғамындағы жасауылдар институтының тарихы мен олардың атқарған қызметі талданады. Жасауылдар институты түрік қағанаты заманынан бастап, Алтын Орда, кейінгі хандықтар дәуірінде жалғасын табады. Мұрағаттық құжаттар олардың Қазақ хандығында да болғанын дәлелдейді. Жасауылдар хан маңында қызмет жасап, арнайы тапсырмаларды орындаушы, салық жинаушы, кейде елшілер қатарында да көрінеді. ХІХ ғасырда олар Арынғазы, Кенесары хан билігі кезеңінде айрықша көзге түседі. Мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі аясындағы № АР 05134572 ғылыми жобасын орындауға арналған.

Академик Б.Е. Кумеков выдающийся казахстанский востоковед-арабист известен своими трудами в области арабских источников и кипчаковедения во всем мире. Ученый внес и продолжает вносить значительный вклад в подготовку научных кадров высшей квалификации республики. Его ученики развивают идеи своего научного руководителя на ниве арабистики, тюркологии и кипчаковедения. В настоящей работе рассматривается научная деятельность учеников академика Б.Е. Кумекова по разработке кипчакской проблематики. Благодаря многолетней научно-исследовательской и научно-педагогической деятельности ученого Казахстан стал ведущим научным центром по кипчаковедению. Ключевые слова: научная школа, академик Б.Е. Кумеков, кипчаковедение, историография, тюркология, арабистика, картография, арабские письменные источники, кипчакские племена, Дешт-и Кипчак.

Мақалада автор ХІХ ғ. Дулат, Шортанбай, Мұрат, Нармамбет және т.б. «Зар заман» ақындарының тарихи көзқарастары мен олардың шығармашылығының тарихилығын қарастырады. Сондай-ақ ақындар шығармашылығының басты бағытын талдай отырып, оларды тарихи дерек ретіндегі құндылығын айқындайды, қазақ әдебиетіндегі ХІХ ғ. басында қалыптасып, ғасыр соңында ғылыми тұрғыда бекіген «Зар заман» ағымының ақындары түсінігін ашып көрсетуге тырысады

Алтын Ордадағы ислам дінінің кең қанат жаюы Дешті-Қыпшақтағы саяси және мәдени өмірге тікелей ықпал етті. Бұл Жошы Ұлысындағы ханафилік мазхабтың жетекші құқықтық жүйеге айналғандығын көрсетті. Яғни, ислам дінін қабылдаған Алтын Орда хандары елдегі құқықтық жүйені шариғат жолымен шешуді жөн көріп, қадилардың (қазыларды) қолына заңдық-құқықтық жүйені тапсырды. Бұл шариғат заңдары Жошы ұлысында ханафилік мектептің қағидалары бойынша жүргізіліп, сол кездегі көшпелілер арасында исламды қарқынды насихаттаған сопылардың да шариғи мәселелерде әбу Ханифа мектебіне жүгінгендігімен түсіндіріледі. Дешті Қыпшақтағы бұл үрдістер фикһ мәселесінде үлкен ғалымдардың шығуына негіз болды. Яғни Орта Азиядағы діни үрдістердің дамып өркендеуіне ханафилік мазхабтың қосқан үлесі зор болды. Бұл тек білім мен мәдениет емес, сондай-ақ қала өркениеті, сауда, архитектуралық ескерткіштердің де дамуынан көрініс тапты. Алтын Ордадағы ханафи мазхабының жетекші мектепке айналуы елді-мекендерде мешіт-медресселер мен керуен сарайлардың пайда болып, ұлыстар арасындағы мәдени алмасулар үрдісіне алып келді. Кілт сөздер. Алтын Орда, ислам, ханафи, мазхаб, мәдениет, үрдіс, медрессе, сопылық, фикһ.