Электронный журнал «edu.e-history.kz» № 1(25), 2021

Аталмыш мақалада 1916 жылы қазақтардың Қытай жеріне босып баруы талданып, олардың Шығыс Түркістандағы жағдайы баяндалып, 1917 жылғы ақпан революциясынан кейін босқындардың оралу себептері ашылып көрсетіледі. 1916 жылы Жетісуда орын алған көтерілісті басу үшін патша өкіметі жазалаушы отрядтарды атандырды. Облыс аумағында бірнеше ондаған қазақ және қырғыз ауылдары жермен-жексен етілді. Бейбіт тұрғындар аяусыз қуғын-сүргінге ұшырады. Жетісудың жергілікті 300 мыңға жуық қазақтары мен қырғыздары патша өкіметінің қысымымен Қытай аумағына өтіп кетуге мәжбүр болды. 1916 жылғы көтерілісті басуды отарлық билік өңірде жер мәселесін түпкілікті шешудің мүмкіндігі ретінде қарады. Түркістан өлкесінің мұсылман тұрғындарының билікке ізгі ниетте болмауы жергілікті қазақтар мен қырғыздардың босқыншылықа түсуі империялық пиғылға тиімді болды. Мұндай жағдай отарлық билікке мол мүмкіндік беретін. Сондықтан да қазақ зиялылары сол кезде қарулы қарсылыққа бармай, билікпен ымыраға келуге халықты үндеген болатын. Оның себебі, ресейлік әкімшілікке қазақтарды өз жерінен ығыстырып шығып, орыс қоныс аударушыларына кең жол ашып беруге болмайды дегенге келетін. Мақалада Шығыс Түркістанға өтіп кеткен қазақ босқындарының 1917 жылғы революциядан кейін Жетісуға қайта оралу жайы баяндалып, нақтылы деректермен негізделеді. Дерек көзі ретінде мақалада Қазақстан Республикасының орталық мемлекетік архивінің және Өзбекстан Республикасының орталық мемлекеттік архиві қорларының мәліметтері пайдаланылды. Түйін сөздер: Ұлт-азаттық көтеріліс, революция, аштық, босқыншылық, репатриация.

ХІХ ғасырдың ІІ жартысында Ресей империясы Қазақстан аумағын толық отарлаған соң, үлкен өлкені басқару мақсатында өзінің әкімшілік жүйесін енгізген болатын. Сол кезеңде, Жетісу өңірі отар аймақ ретінде экономикалық және саяси жағынан елеулі рөл атқарды. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өлкеге орыс шаруаларының легі ағылып келді. Патша өкіметі қазақ жеріне келімсектерді қоныстандыру саясатын тез қарқынмен жүзеге асыру үшін, 1904-1905 жылдары Қазақстан территориясын бес қоныс аудару ауданына бөлді: Торғай-Орал, Ақмола, Семей, Сырдария және Жетісу. Бұл облыстарда Жерге орналастыру және егіншілік бас басқармасына қарасты арнайы Қоныс аудару мекемелері ашылды. Отаршылдық негізде құрылған Қоныс аудару басқармалары жергілікті халықтың пайдалануындағы «артық» жерлерді тартып алып, қоныс аудару телімдерін дайындады. Патшалық Ресей кезеңіндегі қоныс аудару мәселесі деректанулық тұрғыдан терең әрі объективті зерттеуді қажет етеді. Сондықтан, ХХ ғасырдың басында құрылған Жетісу қоныс аудару басқармасының іс-жүргізу құжаттары өлкенің қоныс аудару тарихына қатысты негізгі деректер тобын құрайды. Сонымен қатар, өлкедегі қоныс аудару тарихына қатысты деректерді Ресей империясының ХІХ ғ. ІІ жартысы мен ХХ ғ. басындағы заңдары, Жетісу қоныс аудару басқармасы шенеуніктерінің және осы кезеңдегі зерттеушілердің еңбектері құрайды. Мақалада Жетісу өлкесінің ХІХ ғ. ІІ жартысын мен ХХ ғ. басындағы қоныс аудару тарихына қатысты архив құжаттарына және сол кезде жарыққа шыққан еңбектерге деректанулық талдау жасалады. Аталған деректер арқылы Ресей империясы кезіндегі отарлау саясатының барысы, бағыттары және нәтижелері айқындалған. Түйін сөздер: дерек, архив, құжат, қоныс аудару, Жетісу өлкесі, отарлау, Жетісу қоныс аудару басқармасы.

В статье ставится задача рассмотреть, как руководство Казахской ССР выполняло директивные указания И. Сталина о выправлении ситуации в сельском хозяйстве, что привело к голоду после войны. Засуха, подчинение ресурсов сельского хозяйства укреплению военно-промышленного комплекса и необходимость решать ряд таких внешнеполитических задач, как расширение сферы советского военно-политического влияния в Европе и Азии, пополнение золотовалютных запасов, привели к истощению зерновых запасов в стране. В официальных советских партийных документах и исследованиях до горбачевской перестройки, о голоде 1946-1947 гг. не упоминается. Историки считают, что основная причина этого была в том, что голод был вызван политическими и идеологическими факторами, которые наложились на природные катаклизмы (засуха) и систему организации хлебозаготовок. Какие причины указывались в качестве факторов голода в республике, и к каким практикам прибегало партийное руководство Казахской ССР для выправления ситации в сельском хозяйстве?

ХХ ғасырдың басында Орталық Азияның түркі халықтары Ресей империясы мен Қытай мемлекетінің құрамында отарлық жағдайда болды. Қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен және т.б. түркі халықтарынан шыққан еуропалық үлгідегі зиялыларды түркістан халықтарының болашағы толғандырды. Олардың ішінде Мұстафа Шоқайдың ойлары ерекшелігімен көзге түседі. Көптеген зиялылар түркі халықтарының дербес ұлттық автономиясы идеясын қолдады. Алаш зиялылысы бұл ауқымнан шығып, түркістан халықтарының конфедерациясын қолдады. Мақалада Мұстафа Шоқайдың «Түркістан ұлты», «Түркістан бірлігі» тұжырымдамасының қалыптасуы барысы және бүгінгі саяси реалдылықтар жағдайындағы өзектілігі талданады. Авторлар түркістан халықтарының саяси-мәдени жақындасуының нақты мүмкіндіктеріне сүйенеді. Әсіресе қазақ, өзбек, қырғыз халықтарының мәдени тұрмыстық тұрғыдан алғанда «төменнен» жақындасуына, өзара ықпалдастығына қатысты пайдаланылмай жатқан ресурстарға назар аударады. Сөйтіп, жаһандасу жағдайындағы М. Шоқай идеялары жаңғыруының, жүзеге асыруылының нақты аспектілері көрсетіледі. Зерттеу жұмысы ҚР БҒМ Ғылым комитетінің гранттық қаржыландыруымен AP09259892 «Мұстафа Шоқай мұрасындағы қолжазбалардың тарихи-деректілік құндылығы» атты жоба аясында жүргізілді.

Мақалада «Тәржіман» газетінің шығу тарихы, газеттің көтерген мәселелері талданып, оның түркі халықтарының рухани өміріндегі орны мен рөлі қарастырылады. ХІХ ғасырдың соңына қарай«Тәржіман» газеті Қырым қаларында және басқа өңірлерге тарады. Басылымға жазылу Ресей империясының барлық губернияларында және ірі қаларында жүргізілді. Газет беттеріндегі мақалалар Ресей империясының барлық дерлік ірі қалаларында оқылып, талқыланды. «Тарджиман» газетінің тілшілері империяны толықтай қамтыды деуге болады. Тілшілер берген ақпараттарға ауқымына қарап, басылымның Ресей империясы аумағында жалпытүркілік рөл атқарған деуге болады. Ақпарат беру ісіне тартылған журналистер қатарында есімдері көпшілікке танымал мұғалімдер, байлар, мырзалар, дінбасылары және т.б. болды. Мұның өзі И. Гаспыралы шығарған аталмыш басылымның корреспонденттері қатарында түркі-мұсылман халықтарының өкілдерімен қатар, ислам дінін ұстанған басқада халықтар болды деуге негіз қалайды. Олардың қатарында қырымдықтармен қатар, Еділ бойы татарлары, башқұрттар, өзбектер, қазақтар, қырғыздар, азербайжандар, түркімендер болды. Бұл жәйт «Тәржіман» газетінің түркі халықтарының рухани өміріндегі алар орнын зерттеу қажеттігін аңғартады.

The international charitable organization IRA (Red Aid) was established at the end of 1922 by the decision of the 4th Congress of the Communist international as a Communist counterpart to the current Red Cross in order to "protect workers from the white terror and help its victims". Being a non-partisan organization and having branches (sections) in dozens of countries around the world, it provided material (mainly monetary), legal, and moral support to political prisoners, political emigrants and their families, as well as to the families of dead revolutionaries. The broad powers of the IOAFR can be judged even by the fact that until 1924 only it gave permission to enter the USSR. In ten years, 6,935 political emigrants arrived in the USSR, most of them were granted political asylum. They received assistance in the amount of 5,000,100 rubles. 11 The International Organization for Assistance to the Fighters of the Revolution spread its influence not only within the USSR, but also in many other countries of the world.

Аңдатпа. Бұл мақала Қазақ (Қырғыз) өлкесін зерттеу қоғамының құрылу тарихына, сонымен қатар этнограф, суретші, осы қоғамның этнографиялық бөлімінің мүшесі Александр Лаврентьевич Мелковтың өмірі мен шығармашылығына арналған. Қазақ (Қырғыз) өлкесін зерттеу қоғамының мүшелері 1922 жылы құрылған Орталық өлкетану бюросында Қазақстан атынан кірген өкілдері ретінде саналған. А.Л. Мелков Қазақстанды зерттеу қоғамының белсенді мүшелерінің бірі бола отырып, Мәскеуде жергілікті аймақты зерттеген ғылыми қоғамдардың бірінші Бүкілресейлік конференциясына қатысқан, сонымен қатар Орталық өлкетану бюросының құрамына сайланған. Сол бюроның этнографиялық секциясының төрағасы болып тағайындалды. Дегенмен, бұл мақалада А.Л. Мелковтың 1920 жылдардағы ғылыми қызметі мен оның нәтижелері сипатталады. Оның жинаған барлық материалдары мен еңбектері қазақтар мен қарақалпақтардың өмірімен танысу үшін сирек кездесетін кешенді дереккөзі болып табылады.