«edu.e-history.kz» электрондық журналы № 4(16), 2018

В статье на основе ранее не введенных в научный оборот архивных документов освещен сложный процесс формирования 105-й национальной кавалерийской дивизии. Созданное и укомплектованное в Джамбулской области Казахской ССР – это войсковое соединение, наряду с 96-й и 106-й дивизиями стало одним из трех казахских кавалерийских дивизий и одним из пяти национальных войсковых формирований, образованных на территории Казахстана в первые годы войны. Основными архивными источниками послужили материалы военных отделов областных отделов партии и областных военных комиссариатов. Приведенный в статье источниковедческий разбор и анализ исторических документов и материалов, выявленных в фондах государственного архива Жамбылской области, позволяет в хронологическом порядке рассмотреть процесс формирования. Летом 1942 года 105-я кавалерийская дивизия была направлена в распоряжение Московского военного округа, где она была реорганизована в воздушно-десантную дивизию, а весь конский состав, гужевой транспорт был передан на нужды артиллерийских частей. Свыше 4 тысяч джамбульцев в составе воздушно-десантной дивизии приняли участие во многих боевых сражениях на фронте и закончили военные действия во Франции.

Мақалада Берел обасының №36 қорғанынан табылған мүйіз бұйымдар кешеніне трасологиялық сараптама жүргізу нәтижелері келтірілген. Бұл кешен Берел қорымында 2002-2004 жж. жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде табылған. Марал мүйізінен жасалған 66 дана ат-әбзелдерінің осы әшекейлері Қазақ даласы ерте көшпелілерінің сүйек ұқсату өнерінің бірегей үлгілері деп танылады. Аталмыш №36 қорған ашылған 2002-2004 жж. бері бұл бұйымдар бірнеше археолог ғалымдардың назарына іліккенімен, өз зерттеулерін тұжырымдап жария еткен тек З. Самашев пен А.П. Бородовский ғана болды. Табылған бұйымдар жинағы аз зерттелген заттар қатарына жататындықтан осы ақтаңдақтың орнын толтыру мақсатында бірқатар зертханалық зерттеулер жасалды. Бұйымдардың бойындағы өңдеу және тұтыну іздерін анықтау мақсатында Материалдық мәдениет тарихы институтының (РФ, Санкт-Петербург қ.) тәжірибелік-трасологиялық зертханасында Е.Ю. Гиряның жетекшілік етуімен және «Кайнозой геохронологиясы» ұжымдық қолдану орталығында (РФ, Новосибирск қ.) А.П. Бородовскийдің жетекшілік етуімен бірқатар зертханалық жұмыстар жүргізілді. Автор аталған ғалымдарға өз алғысын білдіре отырып, осы мақалада сол зерттеулердің жинақталған қорытындысымен таныстырады. Түйін сөздер: сүйек, мүйіз, сүйек ұқсату ісі, ерте темір дәуірі, қорған, трасология, Берел.

Ханкурган – средневековое городище расположено на северо-западной окраине одноименного поселка Ханкорган (прежнее название Мадани) на левом берегу р. Арысь (Сайрамский р-н, Туркестанская обл.). Оно было возведено недалеко от самого русла реки на невысокой надпойменной части левобережья. Городище имеет округлый заоваленный план с пологим въездом с восточной стороны. Памятник археологии имеет несколько периодов обживания и хронологические лакуны. Ранний период функционирования жилых конструкций приходится на VI–VIII вв., поздний – XVIII–XIX вв. Имя Аблайхана связана с последним периодом обживания городища в XVIII–XIX вв. и хорошо отражена в его названии Ханкурган. Об этом свидетельствует его потомком султаном Сыздык (Садык). В автобиографии султана Садыка, сына султана Кенесары Касымова, опубликованной Е.Т. Смирновым, читаем: «В настоящее время султан Садык живет в Чимкентском уезде, на р. Арысь, верстах шести на север от свартовского села Кара-Булак, близ развалин Хан-Кургана, бывшего когда-то ставкою его предка, киргизского хана Аблай хана. Садык занимается скотоводством и хлебопашеством близ своей зимовки, проводя свободное время за чтением и в молитве». Данная автобиография по поручению султана Садыка была написана его братом султаном Ахметом Кенесариным, который в 1877 г. доставил рукопись Е.Т. Смирнову. Местные жители до сегодняшних дней сохранили предания о пребывании на Ханкоргане хана Аблая и о его последних днях жизни. Городище Ханкурган значится в списке памятников истории и культуры местного значения Туркестанской области и находится под государственной охраной. Ключевые слова: Аблайхан, раскопочные работы, средневековье, археология, Испиджабский историко-культурный округ.

Еуразияның далалық белдеуінде орналасқан Маңғыстау мен Үстіртте тас ғибадатханалардың көптеп шоғырлануы ғылыми түрде әлі толық түсініксіз жайт. Мүмкін, бұл аумақтың алыстығы мен қиындығы оның «жабық» рухани орталыққа айналуына әсер етсе керек. Тас мүсіндер – Бәйте түріндегі ғибадатханалардың өзгеше және ең көрнекті белгісі, сондай-ақ Үстірт пен Маңғыстаудағы ежелгі тұрғындардың өнерін, идеологиясын және этнографиялық шынайылығын зерттеуде маңызды дереккөзі болып табылады. Тас мүсіндер, негізінен, түрлі қару-жарақпен қаруланған ер жауынгерлердің бейнесін көрсетеді. Әр мүсінде жауынгерлік, жеке қасиет, тіпті кейіпкерлердің жасы да анық көрінеді. Әдетте тас мүсіндер кең иықты, толық қаруланған батырдың мүсінін елестетеді, сол қолы шынтағынан бүгіліп, қарынына қойылған, ал оң қолы төмен түсіріліп, жамбасына басылған. Осы кесте Үстірттің барлық дерлік мүсіндерінде бейнеленген, бұл оларды жасаушылардың салыстырмалы этномәдени біркелкілігін көрсетеді. Тас мүсіндерде әшекейлердің түрлері, белдіктердің үлгілері, қаруды қолдану әдістері ғана емес, сондай-ақ, көз қиығы бадам дәні тәрізді, жұқа тік немес салбыр мұртты, қыр мұрынды сол кездегі адамдардың сыртқы келбеті де анық бейнеленген. Тас мүсіндерде бейнеленген заттар жиынтығына жасалған қысқаша талдаудың нәтижесі белдік, қылыш пен садақты қынап сияқты әскери жабдықтардың мүсін бейнесіндегі міндетті атрибуттар ретіндегі аса маңызды рөлін көрсетеді. Әлбетте, мүсінші нақты және ежелгі иконографиялық қағидаларға сүйене отырып, шынайы және сол заманға сай заттарды бейнелеген сияқты. Мұндай жергілікті ерекше қағидалардың қатарына жақсы қаруланған, бірақ шайқасқа қатыспаған кейіпкерді бейнелеу жатқызылуы мүмкін: ол ұрыс кейпінде емес, сыйыну күйінде тұруы ықтимал. Кілт сөздер: Үстірт, Маңғыстау, сарматтар, ғибадатханалар, киелі нысандар, дүниетаным, тас мүсіндер, бейнелер, қару-жарақтар

The article is dedicated to consideration of some features of applying achievements of natural sciences in archeology, in particular, dating of monuments of art. Using the methods of natural sciences which development became more active today allows not only to obtain absolute dates for monuments of rock art, but also to reconsider the existing dating, and respectively, to introduce essential adjustment in our representation of history of the most ancient art. The radio-carbon analysis became the most widely used method of dating of monuments of rock painting today. The fine arts played a special role in life of the ancient people, closely intertwining with religious and mythological ideas that allow speaking about thier syncretism. Keywords: petroglyph, rock art, absolute dating, radio-carbon method, micro-erosion of chips, comparative analysis.

Данная статья посвящена изучению каменных коллекций Западно-Казахстанского научно-коллекционного каменного фонда и региональной геологической выставки. В фондах хранятся материалы геологов, собранных на территории Актюбинской области с 70-х годов прошлого века по 1991 год. Целью изучения данных коллекций является с одной стороны получение всех имеющихся сведений о каменном веке региона, с другой стороны сбор информации о разделенных коллекциях (Каменный брод), хранящихся как в исследуемых учреждениях, так и в фонде Актюбинского областного историко-краеведческого музея. В результате проведенных работ, были получены сведения о палеолите, неолите и эпохи бронзы Западного Казахстана.

Бұл мақала Өзбекстан топырағында – қазақтардың киелі деп есептелетін жерінде жатқан Көктерек, Қарағашты, Жыланды аталар жайында. Бұнда Көктерек, Қарағаш әулиелердің қабірімен, ағаш культімен байланысты көне сенімдерден туындаған ырымдар мен ғұрыптар айтылған. Әруақ сыйлайтын қазақтардың ұғымында әулиенің рухы жануардың (жыланның) бейнесіне еніп, ауру-сырқауларға көмектесіп, жәрдем береді екен. Жылан туралы халықтың исламға дейінгі наным-сенімдері, халықтың тәжірибелері мен білімдері - материалданып ескерткішке айналуы Жыланды ата әулиеден анық байқалады, сондықтан жыланның тілін – ерекше қасиеттерін білген Жыланды атаға қатысты бақсылық, тұтынатын құралдардың да (бақан, темір заттар, найза) киелі мәнге ие болу себептері мақалада баяндалады. Түйін сөздер: әулие, ағаш, терек, киелі, жылан, топырақ, қабір, бақсылық, ғұрып, темір құрал, рәміз.

Каменный век — это период колоссальных перестроек в природе Земли, когда периоды сильнейших похолоданий меняли весь облик планеты. В это время смещались природные зоны, возникали и вымирали различные виды животных. Без изучения естественно-научных аспектов каменного века, без знания геолого-геоморфологической позиции памятников, без реконструкции природной среды, окружавшей древнего человека, невозможно определить возраст изучаемых остатков, реконструировать хозяйство и быт людей этого периода. На территории Казахстана, на большинстве памятников каменные артефакты обнаружены в «открытом», поверхностном залегании, и не перекрыты рыхлыми отложениями. К большинству памятников каменного века на территории республики применимы лишь отдельные методы, такие как технико-типологический анализ артефактов и геолого-геоморфологический анализ местонахождения памятника. Для очень редко встречающихся стратифицированных стоянок каменного века применяются все доступные методы: биостратиграфический, палинологический, трасологический, радиоуглеродный, термолюминесцентный, ОСЛ, ЭПР и др. Ключевые слова. Казахстан, археология, каменный век, палеолит, методы, хронология, антропогенез, каменные артефакты, палеогеография, периодизация.

Мақалада Түркістан облысы, Созақ ауданы территориясындағы Қарағанды облысы Ұлытау ауданымен шекаралас аймақтағы Бетпақдалада орналасқан Таңбалы жар есткерткішінің қазақ тарихында ерекше орын алатындығы көрсетіледі. Таңбалы жар есткерткішіне қатысты Ресейлік және Отандық ғалым-зерттеушілердің еңбектеріне талдаулар жүргізіле отырып таңбалардың этникалық тарихты зерттеудегі ролі анықталады. Таңбалытастағы ру таңбаларының ерекшеліктеріне сипатамалар жүргізіледі. Аталған таңбалардың көне оғыз дәуірлерінен бастап қазақ хандығы тұсындағы ру таңбаларымен жалғасатындығы айқындалады. Кілт сөздер: таңба, белгі, ру, нышан, дерек, аңыз.

Мақалада жаңа заман дәуірінде қазақ халқының құрамына кірген субэтникалық топтар ХІХ ғ. соңы – ХХ ғасырдың басындағы статистикалық материалдар негізінде талданады. Қазақ тарихын жан-жақты зерттеу, соның ішінде тарихи кезеңдерге сәйкес қазақтың құрамына енген субэтникалық топтарды анықтау қазақстандық тарих ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі. Қазақ өлкесі халқының құрамындағы өзгерістерді анықтауда негізгі дерек болып табылатын 1897 ж. санақтың материалдары мен басқа да статистикалық мәліметтерді талдаған зерттеулерде қазақтар тұтастандырылып, «қырғыз» атауымен берілді. Ал, қазақтың құрамына кірген субэтникалық топтардың пайда болуы мен олардың сандық құрамы мен тарихын арнайы зерттелмеді. Сондықтан, мақалада Қазақстандағы субэтникалық топтарды статистикалық материалдар негізінде зерттеу көзделді. Дерек ретінде 1870 ж. ревизия, 1897 ж. Жалпы ресейлік 1 халық санағы, Ф.А. Щербин экспедициясының негізінде дайындалған «МКЗ – қырғыздардың (қазақтардың) жерді пайдалану материалдары» статистикалық жинақтары, Румянцев, Кузнецов, Скрыплев және т.б. экспедициялардың материалдары негізінде дайындалған жинақтар, статистикалық деректері мол «Облыстық шолуларда» (Обзоры областей) кездесетін мәліметтер пайдаланылды. Кілт сөздер. Қазақстан, Ресей империясы, қазақтар, субэтникалық топтар, халық санағы, статистика, шалақазақтар, ноғайлар, қырғыздар, сарттар, Щербин экспедициясы, МКЗ.