Кіріспе. Оңтүстік Орал және Арал маңы аумағынан Қара Теңіздің солтүстік аудандарына дейінгі территориядағы темір дәуірінің ескерткіштері сармат тайпаларымен байланыстырылады. Көшпенді сармат тайпалары Еуразия кеңістігінің далалық аймағының тарихында айтарлықтай із қалдырды. Олар біздің дәуірімізге дейінгі мыңжылдықтың кейінгі ғасырлары және біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында Оралдан Дунайға дейінгі орасан зор территорияны бағындыра отырып ежелгі әлемнің солтүстік-шығыс шеткі аймақтарында жетекші саяси күшке айналады (Скрипкин, 1990: 3).
Солтүстік-шығыс Каспий маңы ерте темір дәуірінде сармат мәдениетінің ошақтарының бірі болғандығын археологиялық зерттеулер, барлау жұмыстары дәлелдеді. Дегенмен аймақтағы ерте темір дәуірінің зерттелуі өзге аймақтармен салыстырғанда мардымсыз болғандықтан сармат мәдениетінің проблемалары іргелес аудандардың (Батыс Қазақстан, Ақтөбе облыстарының территориялары, Үстірт, Оңтүстік Орал маңы) негізінде алынған.
Материалдар мен әдістер. Сармат мәдениеті – археология ғылымындағы күрделі тақырыптардың бірі. Көптеген зерттеушілердің пікірінше бұл терминмен Еуразияның далалық аймағын мекен еткен (Қазақстанның батыс аймағы, Оңтүстік Орал маңы, Еділ бойы және т.б.) мекен ерте көшпенділер мәдениеті байланысты. Ұсынылып отырған мақалада белгілі сарматологтардың еңбектеріндегі сармат мәдениеті проблемаларына шолу, талдау жасалған.
Талдау. ХХ ғ. бірінші ширегі – ХХ ғ. 30 жылдары Солтүстік-шығыс Каспий маңы және оған аудандардың (Оңтүстік Орал маңы, Еділ бойы, Үстірт, Маңғыстау) сарматологиясы бастапқы кезеңінбастан кешірді.
Осы аймақтардың ерте темір дәуіріндегі көшпенділер мәдениеті проблемаларын зерттеген ғалымдар қатарында (Ростовцев, 1918, 1925; Граков , 1929; П.Д. Рау, 1929; Рыков, 1936). Аталған ғалымдардың еңбектерінде Қазақстанның батыс аймағын мекендеген ерте көшпенділердің ескерткіштеріне алғаш рет талдау жасалады.
ХХ ғ. 40-80 жж. Қазақстанның батыс аудандарының сармат мәдениеті проблемаларын өз еңбектерінде қарастырған ғалымдар ішінде (Граков, 1947; Сальников, 1940, 1952; Толстов, 1948; Смирнов, 1957, 1964, 1977; Мошкова, 1961, 1991, 1974; Пшеничнюк, 1979; Железчиков, 1980; Скрипкин, 1987) атап өтуге болады. Осы уақыт шегінде археологиялық қазба жұмыстарының белсенді жүргізілуі нәтижесінде тың материалдардың жинақталуы аталған ғалымдарға сармат мәдениетін кеңінен талдауға мүмкіндік берді.
Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бүгінгі уақытқа дейін Солтүстік-шығыс Каспий маңы және оған іргелес аудандардың ерте көшпенділер мәдениеті проблемаларына еңбектерін арнаған ғалымдардан (Таиров, Гаврилюк, 1988; 1990; Скрипкин, 1990; Ольховский, 1996; Ольховский, Галкин, 1997; Зуев, 1998; Таиров, 2000; Гуцалов, 2004; Самашев, Яблонский 2007, 2011; Исмагил, Сунгатов, 2011) атап өтуге болады.
Нәтижелері. Ерте темір дәуірінде қазақ даласының батыс бөлігін мекендеген көшпенді халықтардың шығу тегі, олардың діни наным-сенімдері, шаруашылығы және тұрмыстың басқа да жақтары ежелгі дәуірден-ақ ғалымдардың назарын аударды. Мәселен, Геродоттан бастап (б.з.д. V ғ.) антикалық уақыттың көптеген ғалымдары алыс шығыс жерлерінде мекендеген көшпелі қоғамдар туралы қызықты мәліметтерді бізге қалдырды.
Сарматологияның қалыптасу кезеңіндегі елеулі оқиғалардың бірі М.И. Роставцевтің «Курганные находки Оренбургской области эпохи раннего и позднего эллинизма» атты басты еңбектерінің бірінің жарыққа шығуы болып табылады. М.И. Ростовцев өз монографиясында алғаш рет сармат ескерткіштеріне талдау жасап, жерлеу дәстүрі мен материалдық мәдениетіне аналогтар келтіреді. Осылайша, ол Покровка ауылы маңындағы қорғандар мен Биш-Уба қорымын б.з.д. VI–V ғғ. апара отырып, тым ертелігіне алғаш назар аударады. Сонымен қатар М.И. Ростовцев алғаш рет Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстан ескерткіштері Солтүстік Қара теңіз және Оңтүстік Сібірдің жерлеу кешендеріне ұқсас екенін атап өтті, бұл кейінгі жылдардағы зерттеулермен дәлелденді (Ростовцев, 1918: 23-24, 25, 30, 80). Атақты Прохоров қорғандарының материалдарын қарастыра отырып, ол зерттелген қорғандар кейінгі даталармен аяқталуы тиіс деген қорытындыға келді. (Ростовцев, 1918: 31, 51-52, 76). М.И. Ростовцев өз еңбектерінде савроматтар және сарматтар иран тілдес болды деген пікірді ұстанды. Оның пікірінше савроматтар мен сарматтар генетикалық байланысы жоқ екі түрлі халық. Мысалы, Покровка ауылының жанындағы қорғандарды б.з.д. VI–V ғғ. савромат тайпалары тұрғызса, ал Прохоровты – Оңтүстік Орал маңының далаларына кейінірек қоныс аударған сармат тайпалары тұрғызған (Ростовцев, 1925: 612).
Сарматология өткен ғасырдың 20-30 жж. Орынбор мен Батыс Қазақстанда жүргізілген жаңа қазбаларға байланысты жаңа серпін алады. Б.Н. Граков Төменгі Еділ мен Оңтүстік Орал маңы қорғандарының материалдарын талдай отырып, осы аймақтарды ерте темір дәуірінде мекендеген халықтардың мәдени бірлігі туралы гипотезаны ұсынды. Б.Н. Граков Еділ-Орал халқын Орталық Азиядан қоныс аударған скиф тайпаларына жатқызады. Прохоров қорғандарын сарматтармен байланыстыра отырып, ол М.И. Ростовцевтің сарматтардың савроматтармен бір екендігін жоққа шығаратын көзқарасты ұстанды. Оның пікірінше, б.з.д. IV ғ. Еділ-Орал аймағына скифтердің орнына сарматтар келеді (Граков, 1999: 26-32).
Белгілі ғалым П.Д. Рау Еділ-Орал даласының жерлеу ескерткіштерінің хронологиясына және олардың ерекшеліктеріне баса назар аударды. Ол алғашқылардың бірі ретінде сармат мәдениетін бірнеше этапқа бөле отырып, хронологиясын жасады. Алғашқылардың бірі болып кейбір жебе ұштары мен құрбандық тастарының Төменгі Еділдің материалдарынан айырмашылығы туралы пікір айтты. Сонымен қатар аң стилінің бірқатар сарындарының дербес даму тарихы бар деп санады (Rau, 1929: 80).
П.С. Рыков 1936 ж. Скиф дәуіріндегі көшпенділер мәдениетінің қола дәуірінен бастап тамыры бір деген гипотезаны ұстанды. Осылайша ол миграцияны савромат мәдениетінің қалыптасуында негізгі фактор деп санаған басқа ғалымдардың пікірін жоққа шығарды (Рыков, 1936:106).
1947 ж. Б.Н. Граковтың «Пережитки матриархата у сарматов» атты савромат-сармат тайпалары мәдениетінің генезисіне арналған мақаласы сарматологияда соғыстан кейінгі жылдардағы ең басты жаңалық болып табылды және күні бүгінге дейін маңыздылығын жойған жоқ. Б.Н. Граков өз еңбегінде савромат-сармат мәдениетінің (савроматтар мен сарматтар) тасымалдаушылары жақын туыс көшпелі тайпалар деген жаңа көзқарасты ұсынады. Ол біртұтас савромат-сармат мәдениетін Еділ-Орал өңірі халқы мәдениетінің дамуының жекелеген кезеңдері болып табылатын төрт хронологиялық сатыға бөледі. Бұған сәйкес савромат-сармат мәдениеті төмендегіше бөлінеді: Савроматтық немесе блюмендфельд мәдениеті (б.з.д. VI–IV ғғ.); Савромат-сармат немесе прохоров мәдениеті (б.з.д. IV–II ғғ.); Сарматтық немесе суслов мәдениеті (б.з.д. ІІ ғ. соңы–б.з.ІІ ғ.); Аландық немесе шипов мәдениеті (б.з. ІІ–IV ғғ.).
Автохтондық көзқарасты К.В. Сальников ұстанды, оған сәйкес Оңтүстік Орал мен Оңтүстік Орал сырты халқының мәдениетінің тамыры қола дәуірімен ұштасады. Жаңатан ауылындағы қорымның қорғандарындағы қазба жұмыстары ескерткіштің бірнеше ғасыр бойы қызмет етті деген пікірге алып келді (Сальников, 1940: 122-138). Ол қаралып отырған аумақта б.з.д. VII–VI ғғ. тұрған савроматтарды андронов және қима-хвалын мәдениеттерін тасымалдаушылардың ұрпақтарын деп есептеді. Б.з.д. IV ғ. савроматтарды сарматтар ауыстырады (Сальников, 1952: 86-92).
Савроматтар мен сарматтардың шығу проблемасын С.П. Толстов та қарастырды. Ол негізгі еңбектерінің бірінде савроматтарды массагет-хорезм тобындағы иран тілдес халықтар деп есептей отырып скиф тайпаларынан бөліп қарастырды және Арал маңынан шыққан халықтарға жатқызды. Оның пікірінше, массагеттер мен савроматтарды матриархалдық қарым-қатынас, от культі және жылқыны құрбандыққа шалу сияқты мәдениет белгілері жақындастырады. Савроматтардың Батыс Қазақстан далаларына қоныс аударуының себебін массагеттер қысымынан көрді. С.П. Толстов Б.Н. Граковтың савроматтар мен сарматтардың туыстығына қатысты көзқарасын жақтады. Ол сарматтарды дах-массагет тобының тайпасымен байланыстырды (Толстов, 1948: 221-222).
Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстандағы савромат-сармат мәдениетінің қалыптасуы мен дамуын зерттеуге еуразиялық көшпелі тайпалар білгірлерінің бірі К.Ф. Смирновтың бірқатар еңбектері арналды. Ол көптеген еңбектерінде Б.Н. Граков пен К.В. Сальниковтың идеясын қолдады. К.В. Сальников сияқты ерте көшпенділердің кейінгі қола халқымен генетикалық байланысы туралы гипотезаны ұстанды. Жерлеу рәсімін, заттай инвентарларын, әсіресе керамика мен антропологиялық заттарды талдау савроматтар Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстанның автохтонды халқы болатындығын және қима-хвалын, андрон мәдениеттерін тасымалдаушыларға тікелей қатысы бар деп болжауға мүмкіндік берді.
Ол өзінің алғашқы еңбектерінде савромат-сармат мәдениетін төрт кезеңге бөлді: савроматтық (б.з.д. VI–IV ғғ.); ертесарматтық (б.з.д. IV–II ғғ.); ортасарматтық (б.з.д. I в.–б.з. ІІ ғ.басы); кейінгі сарматтық (б.з. ІІ–IV ғғ.).
К.Ф. Смирновтың пікірінше б.з.д. VI ғ. Солтүстік Каспий маңы аумағында Солтүстік Қара теңіздегі скиф мәдениетіне жақын савроматтардың бірыңғай мәдениеті қалыптасты. Оның пікірінше савромат мәдениеті сәйкесінше екі түрге бөлінді: өзіндік жерлеу дәстүрлері тән самара-орал және еділ бойылық негізде. К.Ф. Смирнов еділ-оралдықтарды біртұтас археологиялық мәдениеті бар ертесарматтық тайпалар – савроматтар деп қарастырды. Орал маңындағы тайпалардың этникалық әртектілігін атай отырып, жазба деректердің негізінде олардың массагеттермен генетикалық байланысын атап өтті (Смирнов, 1957: 16-18).
К.Ф. Смирнов сарматтарды скифтермен тілдік туыстас болған иран тілдес тайпалардың солтүстік-шығыс тобы деп көрсетті. Ол сарматтардың пайда болу территориясы Орта Азияның өзге де көптеген иран тілдес тайпалары сияқты ортақ деп санады (Смирнов, 1957: 12-14).
XX ғасырдың 60-70 жж. жаңа материалдардың пайда болуы, әсіресе Елек өзеніндегі жерлеу кешендерінің жаңа материалдарына байланысты ерте көшпелілер мәдениетінің генезисі және жерлеу кешендерінің даталануына қатысты ғалымдардың да көзқарастары өзгере бастады. Нақты материалдардың жинақталуы К.Ф. Смирновқа савромат-сармат мәдениетінің хронологиялық шеңберін қайта қарауға мүмкіндік берді. Сонымен, ол савромат кезеңінің Төменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал маңының жерлеу ескерткіштерін төрт кезеңге бөлді: б.з.д. VIII–VII ғғ., б.з.д. VIІ ғ. соңы–VI ғ., б.з.д. VI ғ.соңы–V ғ., б.з.д. V ғ. соңы–IV ғ. Осылайша, К.Ф. Смирнов өтпелі кезең уақытын б.з.д. VIII–VII ғғ. ретінде белгілей отырып, оның ескерткіштерін бөлді. Осы уақыттың жерлеулерінде қола дәуіріне, сондай-ақ савромат мәдениетіне тән жаңа белгілер байқалады (Смирнов 1957: 10; 1964: 26). Еділ-Орал өңіріндегі савромат мәдениетінің түпкілікті қалыптасуын б.з.д. VII–VI ғғ. жатқызды. Бұл ретте ол Оңтүстік Орал маңының көшпелілерін шартты түрде савроматтар деп белгіледі және самара-оралдық савромат мәдениетінің тасымалдаушылары протоаорстар, мүмкін Геродоттағы исседондар мен массагеттер болып табылатындығын айтты (Смирнов, 1964: 286). Кейінгі еңбектерінде Д.А. Мачинский мен В.П. Шиловтың сындарын ескере отырып, көшпенділердің Орал сырты тобын исседондармен, ал Елек өзені мен Жайық өзенінің орта ағысы көшпенділерін дахтартарға және дах-массагет тайпаларына теңеді (Смирнов, 1977: 134-137).
К.Ф. Смирнов бұрынғыдай ерте сармат мәдениетінің бастауларын савромат мәдениетінен таратады. Сонымен қатар, ертесармат (Прохоровтық) мәдениетінің қалыптасуындағы басты рөлді самара-орал тобының көшпенділеріне берді. Оның көзқарасы бойынша, савроматтардың қоныстану аумағында б.з.д. IV ғ. жаңа мәдениеттің пайда болуына түрткі болған үлкен өзгерістер болды. Жаңа ертесармат мәдениетінің қалыптасу үрдісіне Оңтүстік Орал аумағына миграцияланған Орал сырты, Қазақстан және Арал маңының туыстық тайпалары қатысты. Ерте сармат мәдениетінің қалыптасуындағы басты рөл Елек пен Ор өзендерінің көшпенділеріне берілді (Смирнов, 1964: 286;).
Автохтондық көзқарастың жақтаушыладың бірі – М.Г. Мошкова. Ол бірқатар жарияланымдарында савромат-сармат дәуіріндегі ерте көшпелілер мәдениетінің қалыптасуы мен генезисі туралы Б.Н. Граков пен К.Ф. Смирнов гипотезаларын қолдады. К.Ф. Смирнов сияқты андронов және қима мәдениетін тасымалдаушылардың савроматтармен генетикалық байланысы туралы пікірді ұстанды (Мошкова, 1961: 121, 124).
М.Г. Мошкова өз зерттеулерінде ертесармат мәдениетінің хронологиялық шеңберін б.з.д. IV–II ғғ. жатқыза отырып, үш кезеңге бөлді – б.з.д. IV ғ., б.з.д. IV–III ғғ. және б.з.д. III–II ғғ. (Мошкова, 1962 б: 78, 1963: 8). Сонымен қатар, өз еңбектерінде б.з.д. І ғ., немесе б.з.д. ІІ ғ. соңын ертесармат мәдениетінің қалыптасу кезеңі ретінде көрсетті (Мошкова, 1991: 16).
М.Г. Мошкова Оңтүстік Орал өңірі халқының ертесармат мәдениетінің қалыптасу үрдісіне өзге де мәденит ошақтарының әсерін жоққа шығармады. Қарастырылып отырған аумақтағы және Орал сыртындағы керамикалар коллекциясына талдаулар ертесармат мәдениетінің қалыптасуы мен дамуына гороховтық тайпалар тобының қатысу ықтималдығын көрсетті. Оңтүстік Орал маңы даласына миграциямен бірге дөңгелек түпті талькті керамика жасау дәстүрі келді (Мошкова, 1974: 47-48).
Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстары аумағындағы жаңа қазбалар Б.Ф. Железчиковқа Оңтүстік Орал маңы ерте көшпенділер мәдениетінің жекелеген кезеңдерінің хронологиялық шеңберін біршама өзгеше қарауға мүмкіндік берді. Мәселен, савромат және ерте сарматтық кезеңдер б.з.д. VI–V ғғ. және б.з.д. IV–II ғғ. шеңберінде анықталды. Б.Ф. Железчиков Оңтүстік Орал маңының савроматтық мәдениетінің самара-орал нұсқасын екі топқа бөлді: шығыстық және батыстық. Ол шығыс тобының ескерткіштеріне Шығыс Орынбор, Елек тобы, солтүстік-шығыс Башқұртстан жерлеу-рәсімдік кешендерін және Лебедевка қорымы кешенін жатқызды. Батыс тобына Жайықтың солтүстік жағалауындағы Оңтүстік және Батыс Башқұртстан, Самара мен Шаған өзендері алаптарының ескерткіштері ұсынылды (Железчиков, 1980: 11, 13).
Б.Ф. Железчиков жерлеудегі оңтүстік бағдарды ертесармат мәдениетін анықтайтын анықтамалық белгілердің бірі ретінде мойындай отырып, оның Елек тобының ескерткішетрімен қатар б.з.д. V ғ. ретінде даталанатын Жайықтың солтүстігіндегі территориядағы жерлеу кешендерінде де кездесетінін атап өтті. Оңтүстік бағдардың Оңтүстік Орал маңының жерлеулерінде пайда болу және таралу себебін іргелес өңірлердегі тайпалардың, әсіресе Арал маңы сақтарының ықпалымен және қарастырылып отырған аумақтың көшпелеріндегі діни дүниетанымның трансфармациялануымен түсіндірді (Железчиков, 1980: 4-5). Жалпы, Б.Ф. Железчиков б.з.д. V ғ. ескерткіштеріндегі жерлеу дәстүрінде ертесарматтық (прохоровтық) мәдениетттің негізгі диагностикалық белгілерінің ерте білінуі туралы көзқарасты ұстанды. Ол б.з.д. III ғ. Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы далаларында ескерткіштердің азаюын тұрғындардың іргелес территорияларға жылжуымен байланыстырады. (Железчиков, 1980: 6-7).
Б.Ф. Железчиков кейінгі еңбектерінде ертесармат мәдениетінің генезисі мәселелері бойынша көзқарасын өзгертті. Ол Орал-Еділ бойы көшпенділерінің мәдениетін аудандастыру мәселелерінде Төменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал маңында дербес екі мәдениет болған деген пікірін ұстанған М.А. Очир-Горяеваны қолдады (Железчиков, Барбарунова, 1993: 56). Археологиялық ескерткіштердің материалдарын, әсіресе XX ғ. 70-ші жылдарында Ақтөбе облысы территориясында зерттелген Сынтас, Бесоба жерлеу-рәсімдік ескерткіштерінің материалдарын талдай отырып көшпенділер мәдениеті «дайын» түрінде пайда болды деген қорытындыға келді. Б.Ф. Железчиковтың пікірінше, ертесарматтық мәдениет Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы далаларына Арал маңы мен Сарықамыш ойпатындағы сақ тайпаларының миграциялануына байланысты қалыптасты (Железчиков, 1994: 16).
Б.Ф. Железчиков ертесарматтық мәдениеттің хронологиялық шеңберіне де қатысты пікірін өзгертті. Оның өмір сүру уақытын б.з.д. VI-II ғғ. жатқызды. Бұл ретте ол қола дәуірінен бастау алатын савромат дәуіріндегі көшпенділер мәдениетінің сабақтастығы туралы өзіне дейінгілердің гипотезасын жоққа шығарды (Железчиков, 1997: 10-11, 42).
Башқұртстан ескерткіштерін зерттеуші А.Х. Пшеничнюктың тұжырымдамалары да көңілге қонымды. М.Г. Мошкова сияқты Оңтүстік Орал көшпелілерінің керамикалық кешенін қалыптастыруда Орал сырты орманды дала халықтарының әсерін жоққа шығармады. Бірақ сонымен бірге ол ертесарматтық мәдениеттің қалыптасу уақытын Б.Ф. Железчиков б.з.д. V ғ. ретінде анықтағандай тым ерте екенін атап өтті. Нақ осы кезеңде Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңының далаларында оңтүстік бағыт пен дөңгелек түпті керамика пайда болады (Пшеничнюк, 1979: 105-106).
А.Х. Пшеничнюк кейінгі еңбектерінде ертесармат мәдениеттің қалыптасу уақытын б.з.д. VI ғ. соңы – V ғ. жатқызды. Оның көзқарасы бойынша бұл кезең ертесарматтық мәдениет дамуының бастапқы кезеңі болып табылады. Осылайша, ол савромат және ерте сармат мәдениетін біртұтас мәдениет аясында біріктірді, оның хронологиялық шеңберін б.з.д. VI–III ғғ. соңы деп анықтады. Ерте сармат мәдениетін диагностикалайтын негізгі белгілерге дөңгелек түпті керамика және оңтүстік бағдармен қатар жанама қуысты жерлеу орындарын жатқызды. А.Х. Пшеничнюк өз еңбектерінде сақтардың Оңтүстік Орал көшпелілерінің мәдениетін қалыптастыруға қатысуымен келісе отырып Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстан далаларында тас панцирлердің, ағаш және шатырлы қабір үсті конструкцияларының, беткі деңгейдегі жерлеулердің, шүмекті ыдыстардың, жебенің сағақты қола ұштарының және т.б. пайда болуын сақ тайпаларының келуімен түсіндіреді (Пшеничнюк, 1995: 95-96).
А.Д. Таиров және А.Г. Гаврилюк ертесармат мәдениетінің қалыптасуының бастапқы кезеңдерінің өте ерте басталғандығының жақтаушылары болды. Олар өздеріне дейінгі ғалымдар сияқты ертесармат мәдениетінің мәдени анықтаушы белгілері жерлеу кешендерінде б.з.д. VI ғ. соңы – V ғғ. бастап кездесе бастайды деп есептейді. Сонымен қатар, негізгі белгілер, ең алдымен Оңтүстік Орал көшпелілерінің элиталық қорғандарында тіркеле бастайтынын атап өтеді. Зерттеушілердің пікірінше, сақтармен қатар, ерте сармат мәдениетінің генезисіне Солтүстік Қара теңіз және Солтүстік Кавказдан миграцияланған скифтер де қатысты (Таиров, Гаврилюк, 1988: 147-148, 149).
А.Д. Таировтың пікірінше, Оңтүстік Орал маңы мен Батыс Қазақстан аумағында жаңа прохоровтық мәдениеттің қалыптасуы оңтүстік аймақтарда болған саяси оқиғалардың нәтижесі болуы мүмкін. Сонымен, б.з.д. VI ғ. екінші жартысында Ахеменид империясы жаулап алу саясатын күшейтті. Ахеменид империясының шығыстағы жаулап алу жорықтарының салдары сақ тайпаларының кейбір бөлігінің бағынуына, бағынбағандарының солтүстікке, Орал маңы далаларына қоныс аударуына әкелді. Осы оқиғалар көшпенділердің басқа бір бөлігін өздерінің негізгі қысқы жайылымдарының орындарын өзгерте отырып, Үстірт пен Маңғышлаққа жылжуына мәжбүр етті.
Бұған дейінгідей де А.Д. Таиров б.з.д. VI–V ғғ. екінші жартысында батыс өңірі халықтарының ертесармат мәдениетін қалыптастыруға қатысу ықтималдығын айтты. Оның пікірінше, алдыңғы азиялық жорықтардан қайтып оралғаннан кейін скифтердің мәдени импульсі күшейе түседі. А.Д. Таиров Прохоров мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы орын алған екі тарихи-мәдени аймақты – Оңтүстік Орал маңы мен Орал сырты аймағын атап өтеді. Бұл ретте ол жаңа мәдениеттің генезисіндегі жетекші рөлді Оңтүстік Орал маңы көшпенділеріне береді. Ол прохоров мәдениетінің түпкілікті қалыптасуын б.з.д. IV ғ. екінші жартысына жатқызды. (Таиров, Гуцалов, 2001: 163).
А.Д. Таиров өз еңбектерінде А.Х. Пшеничнюктің Оңтүстік Орал маңында ерте сармат (прохоров) мәдениетінің жергілікті нұсқасының бөліну мүмкіндігі туралы көзқарасын жүзеге асырды. Ол прохоров мәдениетінің оңтүстікоралдық нұсқасын төрт сатыға бөлді: А – б.з.д. VII ғ. ортасы – VI ғ.; В – б.з.д. VI ғ. екінші жартысы, С – б.з.д. V–IV ғ., екінші жартысы және D – б.з.д. III-II ғғ. Бұл ретте, бірінші сатыны (б.з.д. VII ғ. ортасы – VI ғ.) бобров-тасмола мәдениетіне бөліп, сақ кезеңі ретінде сипаттайды. Ол сармат тайпалары мәдениетінің қалған үш кезеңін ежелгіпрохоровтық (б.з.д. VI ғ. екінші жартысы – V ғ. ортасы), ертепрохоровтық (б.з.д. V–IV ғғ. екінші жартысы) және прохоровтық (б.з.д. III–II ғғ.) деп белгіледі. Осылайша, бірінші кезең сақ кезеңіне, ал қалған үшеуі – сақ-сармат кезеңіне сәйкес келеді. Жалпы орал-қазақстан далаларының көшпенділеріндегі жерлеу дәстүрі мен материалдық мәдениет заттарында байқалатын өзгерістерді Орталық Азиядан, ең алдымен Солтүстік, Солтүстік-Батыс Қытай және Батыс Моңғолиядан көшпелі топтардың келуімен байланыстырады (Таиров, 2004: 3-4).
Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы ерте көшпенділер мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы мәселелеріне, сондай-ақ Батыс Қазақстан ескерткіштерінің хронологиясы мәселелеріне С.Ю. Гуцаловтың бірқатар еңбектері арналды. Ол ертесарматтық мәдениет генезисінің ерте кезеңдері туралы ғалымдардың пікірлерімен ортақтаса отырып, оның қалыптасуының басталуын б.з.д. VI ғ. ортасына жатқызды. С.Ю. Гуцалов Оңтүстік Орал маңындағы жаңа мәдениет ескерткіштері қалыптасқан «дайын» күйінде пайда болды деп санайды.Оның пікірінше, мәдениет генезисінің үрдісінде қаратеңіздік скифтердің көшпенділері жетекші рөл атқарды. Олардың келуімен қару-жарақ пен ат әбзелдерінің жаңа түрлерінің, сондай-ақ қабір үсті ағаш конструкциялардың, камералы қабірлердің, оңтүстік бағдардың, тас стелаларының және антропоморфтық мүсіндердің таралуы байланысты. (Гуцалов, 2004: 115-116). Одан кейінгі еңбектерінде С.Ю. Гуцалов Батыс Қазақстан өңірінің далаларына Солтүстік Қара теңіз маңындағы көшпенділердің қоныс аударуының себептерінің бірін темір қорының, әсіресе түсті металл қорының көп болуымен түсіндірді. Оның гипотезасына сәйкес скифтер Батыс Қазақстан далаларына келген соң түсті металдар мен сауда бағыттарын бақылауға алды. Екі тарихи-мәдени аймақтың жерлеу дәстүрін талдау С.Ю. Гуцаловқа скифтердің қаралып отырған аумаққа миграцияның қайдан болғанын анықтауға мүмкіндік берді. Оның пікірінше, Батыс Қазақстан аумағына прохоров мәдениетінің қалыптасуында маңызды рөл атқарған Орта Днепр бойы скифтері қоныс аударған. Осылайша, С.Ю. Гуцалов Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы далаларына скифтердің миграциясы себептері мен қозғалысы орын алған өңірлерге қатысты өзінің гипотезасын нақтылады (Гуцалов, 2010: 84; 2011: 166).
С.Ю. Гуцалов Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы далаларында «от-ғибадатханалардың», қабір үсті ағаш құрылыстардың, бағаналы конструкциялардың, ұжымдық жерлеулердің, сазды ошақтардың және оңтүстік бағдардың пайда болуын Арал маңы сақтарының миграциялануы мүмкіндігімен түсіндіреді. Ол Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы далаларына сақтардың келуін А.Д. Таиров сияқты ахеменидтердің жаулап алу саясатымен байланыстырды. С.Ю. Гуцалов Оңтүстік Орал маңы аумағында ертесарматтық мәдениеттің қалыптасуының екі аумақтық орталығын електік және орлық деп бөледі. Кейбір зерттеушілерге қарама-қарасы, тальк керамикасы ежелгі көшпенділер мәдениетінің аумақтық ядросын бөлгенде негізгі қалаушы бола алады деген көзқарасты жоққа шығарады (Гуцалов, 2004: 116-117).
Б.з.б. V-IV ғғ. соңында Үстірт және Маңғышлақ жоталарын көшпенділдің кеңінен игеруі жүріп жатты. Б.з.д. V–II ғғ. жататын тас жәшіктер немесе тас шеңберлер ішіндегі ежелгі қабаттағы жерлеу орындарының көпшілігін және т.б. осы аумақтарды жайылымдық және қыстық ареалдар ретінде пайдаланған көшпенділер қалдырған болатын (Таиров, Гуцалов, 2001: 163).
Оңтүстік Орал маңы көшпенділері мәдениетінің этникалық атауынан бас тартудың жақтаушысы А.С. Скрипкин болды. Ол Оңтүстік Орал маңы халқының мәдениетін савромат деп атауға болмайды деген пікірмен келісе отырып, қазіргі археологияда осы аймақтың халқы туралы нақты жазба дерек көздері жоқ екенін алға тартты. Оның пікірінше, савромат мәдениеті тек Еділ-Дон қосөзені және Еділ сырты ескерткіштеріне ғана қолданылуы мүмкін. Осылайша олар б.з.д. VI–ІV ғғ. екінші жартысы мен орта тұсында Оңтүстік Орал маңы мен Төменгі Еділ бойында екі түрлі мәдениет болды деген көзқарасты ұстанды (Скрипкин, 2007: 122, 124).
А.С. Скрипкин ертесармат (прохоровтық) мәдениетінің хронологиялық шеңберін біршама өзгерте отырып, кейінгі ескерткіштерді б.з.д. III–II ғғ. емес, б.з.д. ІІ–І ғғ. ретінде даталауды ұсынды. Ол Төменгі Еділ бойының жерлеу дәстүрі мен материалдық мәдениеті заттарын талдай отырып, ертесармат мәдениеті ескерткіштерінің үлгілері нақ осы хронологиялық уақыт аралығында тіркеледі деген қорытындыға келді. Ол осылайша ортасармат мәдениетінің басын б.з.д І ғ. апарды (Скрипкин, 1987: 88-104).
Л.Т. Яблонский Оңтүстік Орал маңындағы көшпелілер мәдениетінің қалыптасуы және жерлеу-рәсімдік ескерткіштерінің таралуының хронологиясы туралы гипотезияларын ұсына отырып ертесармат мәдениеті генезисінің автохтондық концепциясына қарсы болды (Яблонский, 2011: 62). Л.Т. Яблонскийдің пікірінше, Оңтүстік Орал маңындағы ескерткіштер екі хронологиялық шеңберге бөлінеді: 1 – б.з.д. VІ ғ. екінші жартысы – б.з.д. V ғ. бірінші жартысы; 2 – V ғ. екінші жартысы – б.з.д. IV ғ. бірінші жартысы. Ол Оңтүстік Орал маңындағы көшпелілер мәдениетінің дамуының барлық кезеңін үш мәдени-хронологиялық деңгейге бөледі. Олар ежелгі прохоровтық, филипповтық және прохоровтық атауларын алды. Сонымен қатар, әрбір мәдени-хронологиялық кезеңнің дамуында миграция үрдістерінің рөлін алға тартады (Яблонский, 2007: 24-25).
Сарматологтар арасында В.Ю. Зуевтің Оңтүстік Орал өңірінің сарматтық ескерткіштерінің периодизациясы мен хронологиясы мәселелері бойынша ұсынған гипотезалары үлкен дау тудырды. В.Ю. Зуев Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал көшпелілерінің мәдениетіне атау берген эталондық ескерткіштердің бірінің жерлеу кешендерін екі хронологиялық кезеңге бөледі. Оның пікірінше Прохоров қорғандары екі кезең ескерткіштері болып табылады. (Зуев, 1998: 48-49). В.Ю. Зуев б.з.д. III ғ. және б.з.д. ІІ ғ. бірінші жартысын "қараңғы" дәуір, яғни Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы даласында халық, тиісінше ескерткіштер болмаған кезең деп есептейді. Осылайша, ол Прохоров қорғандарынан Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы далаларын көшпенділердің игеруінің екі түрлі кезеңін көреді. Прохоровка ауылының маңындағы өзге қорғандарды б.з.д. ІІ–І ғғ. ретінде даталап, осы уақыттың ескерткіштеріне жалпы «прохоровтық» мәдениеті атауын қалдыруды ұсынады (Зуев, 1999: 85-100).
Р.Б. Исмагилдің Оңтүстік Орал маңы мәдениетінің кезеңделуі және атауы туралы пайымдаулары В.Ю. Зуевтің көзқарасымен біршама ұқсас. Р.Б. Исмагил Еділ-Жайық өзендері аралығындағы ерте темір ғасыры халқының мәдениеттері атауын ауыстыратын уақыт келді деп санайды. Ол б.з.д. V–IV ғғ. аяғындағы Оңтүстік Орал маңы халқы мәдениетін «жайықтық» немесе «шагрен мәдениеті» деп атауды ұсынады. Прохоров қорғандарының дамуын екі сатыға бөледі: ерте (б.з.д. IV ғ.) және кейінгі (б.з.д. III–II ғғ.). Ол қабірлердің шеңберлі пішіні, тар және жанама қабірлер, оңтүстік бағдардың басымдығы тән б.з.д. III–II ғғ. кешендерін дербес «прохоровтық» мәдениетке бөлуді ұсынады (Исмагил, Сунгатов, 2011: 76-77).
З.С. Самашев пен Р. Исмагил Дықылтас қорымындағы зерттеулер негізінде, Маңғыстау жотасындағы (Түпқараған түбегі) халықтардың жерлеу дәстүрінде іргелес аудандардың ықпалы байқалады деп есептейді. Дромосты қабірлер, жерленген сүйектік оңтүстік бағдары және материалдық мәдениеттің көптеген заттары сияқты жерлеу дәстүрінің элементтері Оңтүстік Орал маңына тән, «мұртты» қорғандар, тас жәшіктер Тасмола мәдениетін тасымалдаушыларда таралған (Самашев және т.б., 1994: 180-181).
Үстірттің жерлеу-рәсімдік ескерткіштерін зерттеушілердің еңбектерінде қорғандар мен ғибадатханаларды тұрғызған халықтың этникалық қатыстылығы ашық күйінде қалып отыр. Оттың тазарту күші, ата-баба, қару-жарақ және т.б. культтермен байланысты табынушылық рәсімдер жасалып «от храмы» ретінде пайдаланылған көптеген ғибадатханалар (Бәйте I, III, Қызылүйік, Қараманке және т.б.) сармат-сақ-массагет бірлестігіне тиесілі (Самашев және т.б., 2011: 116).
В.С. Ольховский Үстірт жотасындағы ескерткіштердің этникалық қатыстылығы мәселесін ашық қалдырады. Оның пікірінше, мұнда зерттелген ғибадатханалар мен қорғандарды қандайда бір көшпелі тайпалар салған. Инвентарлары мен тас мүсіндердегі бейнелер бойынша олардың көпшілігін б.з.д. V соңы–II ғғ. аясына жатқызады (Ольховский, Галкин, 1997: 151-152). Солтүстік-шығыс Каспий маңын ерте темір ғасырында көшпелі тайпалар мекендеген. Ең ерте ескерткіштер б.з.д. VII–V ғғ. жатады. Оның пікірінше, Солтүстік-шығыс Каспий маңының солтүстік аудандарындағы ескерткіштердің Еділ бойы мен Оңтүстік Орал маңының жерлеу кешендерінен айырмашылығы аз болған. Археологиялық кешендерге қарағанда, аталған аймақ тұрғындарының өзара айырмашылығы аз. В.С. Ольховский Арал-Каспийдің оңтүстік аудандарының халқын ертесармат және тасмола мәдениеттерін тасымалдаушылармен тығыз байланыста болған сармат-сақ-массагет қауымдастығына жатқызады. Мүмкін, Шығыс Каспий маңын дахтар, массагеттер мекендеген (Ольховский, Галкин, 1997: 153).
В.С. Ольховскийдің көшпелі ортада антропоморфты мүсіндерді қою дәстүрінің пайда болуы туралы гипотезасы да айрықша. Ол Александр Македонскийдің Орта Азиядағы жаулаушылығынан кейін эллиндік ықпал ету мүмкіндігін айтады. Бәлкім, оған бағынбаған көшпелі тайпалардың (массагеттердің) бір бөлігі Үстірт жоталарының солтүстігіне қарай шегінген. Осылайша Батыс және Солтүстік Үстірттің аудандарында б.з.б. IV ғ. көшпелілердің антропоморфты мүсіндері бар ғибадатханалары пайда бола бастады (Ольховский, Галкин 1997: 153-154).
В.С. Ольховскийдің кейінгі еңбектерінде Үстірттің кейбір ғибадатханаларының белсенді пайдаланылу сатылары көрсетілді, мысалы, Бәйте ІІІ-ті б.з.д. III–II ғғ. немесе б.з.д. IV–III ғғ. шегінен б.з.д. II ғ. дейінгі уақытқа жатқызылды (Ольховский, 2005: 135).
З.С. Самашев пен В.С. Ольховскийдің пікірінше, Арал-Каспий арасындағы ескерткіштер материалдарында сақтардың, массагеттердің, скифтердің және дахтардың мәдени ықпалы білінеді, әсіресе бұл тұрмыстық аспаптарда, ат әбзелдерінде, қару-жарақта және т.б. бұйымдарда байқалады (Самашев, Ольховский, 1996: 218-234).
В.С. Ольховскийдің ерте темір дәуірінде Арал-Каспий тұрғындарының мәдениет генезисіне басқа аймақтар халықтарының қатысуын монументалды ескерткіштерді талдау негізінде жасайтын бақылаулары қызығушылық тудырады. Мысалы, Орталық Азияның шығыс аймақтарының көшпенділерінің Солтүстік-Шығыс Каспий маңына енуінің дәлелі Бәйте ІІІ ғибадатханасынан табылған бұғылы тас болып саналады, одан ортаазиялық белгілер байқалады. Шығыстық ерекшеліктерді антропоморфсыз стелалары бар төрт бұрышты тас қоршауларда көрсетеді, бұған қарағанда б.з.д. І мыңжылдықтың басында Арал-Каспий аралығына Бегазы-Дәндібай мәдениетін тасымалдаушылармен ұқсас халықтар миграцияланған.
Б.з.д. IV–II ғғ. соңында Шығыс Каспий маңы антропоморфтық мүсіндердің таралу ошағы болды, бірақ бұл дәстүрдің қайдан пайда болғаны шешілмеген мәселе болып қалды. Яғни, Бәйте типіндегі монументалды мүсіндерді жасаушылар қайдан келді деген сұрақ ашық күйінде қалып отыр. Жоғары шеберлік, антропоморфтардың біртектілігі және Үстіртте осыған ұқсас монументальды мүсіндері бар жерлеу-рәсімдік кешендердің одан ерте кезеңдерінде болмауы, аталған иконографиялық үлгілердің кенеттен, дайын түрде пайда болғанын көрсетеді. (Ольховский, 2005: 148-149).
Қорытынды: М.И. Ростовцевтің негізгі еңбегінің шығуынан басталған тарихнамалық шолуды қорытындылай келе, сарматология Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал маңы ескерткіштерінің хронологиясы мәселелерінде үлкен табыстарға жетті деуге болады. Археологияның бір саласы ретінде сарматология өзінің қалыптасуында, дамуында бірнеше кезеңдерден өтті.
Ғалымдардың арасында сармат археологиясының негізгі мәселелері – сарматтардың байырғы отаны, Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Орал өңірі халқы мәдениетінің даму кезеңдерінің этникалық құрамы мен хронологиялық шеңбері бойынша әлі күнге дейін орнықты пікір жоқ екенін атап өткен жөн. Ғалымдар ертесарматтық мәдениеттің қалыптасуына әкелген мәдени импульс болған әр түрлі аймақтарды алға тартады: Солтүстік Қара Теңіз, Солтүстік Кавказ, Арал маңы, Ішкі Моңғолия, Солтүстік Қытай және т. б.
Әдебиеттер мен деректер тізімі:
Граков Б.Н. Пережитки матриархата у сарматов //Вестник древней истории. – Москва-Ленинград, 1947. – № 3. – C. 100-121.
ГраковБ.Н. ПамятникискифскойкультурымеждуВолгойиУральскимигорами//Евразийскиедревности. 100 летБ.Н. Гракову: архивныематериалы, публикации, статьи. – Москва, 1999. ИнститутархеологииРАН. – C.7-33.
Гуцалов С.Ю. Древние кочевники Южного Приуралья VII–I вв. до н.э. –Уральск, 2004. – 136 с.
Гуцалов С.Ю. Могильники Аксеновский I, II в междуречье Волги и Дона и некрополи номадов в районе г. Орска: неожиданные параллели // Нижневолжский археологический вестник. Вып. 11. –Волгоград, 2010. –C. 79-91.
Железчиков Б.Ф. Ранние кочевники Южного Приуралья. – Автореф. дис.канд. ист. наук. – Москва, 1980. – 16 с.
Железчиков Б.Ф. Ранние кочевники Южного Приуралья и Нижнего Поволжья в VI-II вв. до н.э. // Научный доклад, представленный в качестве диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук. – Москва, 1997. – 56 с.
Железчиков Б.Ф., Барбарунова З.А. Погребальный обряд савроматской культуры как объект комплексного исследования формализованно-статистическими методами // Античная цивилизация и варварский мир (материалы III археологического семинара). Ч. II. – Новочеркасск,1993.–C. 51-58.
Зуев В.Ю. Периодизация археологических памятников центральной части евразийского пояса степей I тыс. до н.э. (по материалам Южного Приуралья) // Скифы. Хазары. Славяне. Древняя Русь. – Санкт-Петербург, 1998. – C. 45-50.
Зуев В.Ю. «Проблема III в. до н.э.» в периодизации памятников сарматской эпохи (по материалам Поволжья и Приуралья) //Эрмитажные чтения памяти Б.Б. Пиотровского. – Санкт-Петербург, 1999. – C. 24-30.
Исмагил Р., Сунгатов Ф.А. Могильник Валит-2 и проблема датировки «шагреневой» культуры V–IV в. до н.э. Южного Урала // Археология Казахстана в эпоху независимости: итог, перспективы: материалы международной научной конференции, посвященной 20-летию Независимости Республики Казахстан и 20-летию Института археологии им. А.Х. Маргулана КН МОН РК.–Т.2. – Алматы, 2011.– C. 65-79.
Мошкова М.Г. Сарматские курганы в Оренбургской // КСИА. – Москва 1961. – № 83. – C. 115-125.
Мошкова М.Г. Происхождение раннесарматской (прохоровской) культуры – Москва 1974. – 52 с.
Мошкова М.Г. Основные проблемы сарматской археологии //КСИА. Вып. 204. – Москва 1991. – C.10-18.
Ольховский В.С. Монументальная скульптура населения западной части евразийских степей эпохи раннего железа. – Москва: Наука, 2005. – 299 с.
Ольховский В.С., Галкин Л.Л. К изучению памятников Северо-Восточного Прикаспия эпохи раннего железа // РА. – Москва 1997. – № 4. – C. 141-155.
Пшеничнюк А.Х. Особенности культуры ранних кочевников восточного склона Южного Урала // Тезисы докладов всесоюзной археологической конференции «Проблемы скифо-сибирского культурно-исторического единства». – Кемерево, 1979. – C. 105-106.
Пшеничнюк А.Х. Переволочанский могильник // Курганы кочевников Южного Урала: Сборник научных статей. – Уфа: Гилем, 1995. – C. 62-96.
Ростовцев М.И. Курганные находки Оренбургской области эпохи раннего и п озднего эллинизма //– Петроград, 1918. – 103 с.
Ростовцев М.И. Скифия и Боспор. – Ленинград, 1925. – 622 с.
Рыков П.С. Очерки по истории Нижнего Поволжья по археологическим материалам.– Саратов, 1936. – 152 с.
Сальников К.В. Сарматские курганы близ г. Орска //Археологические памятники Урала и Прикамья. МИА.– Москва, 1940. – № 1. – C. 122-138.
Сальников К.В. Древнейшие памятники истории Урала.– Свердловск: Обл. гос. изд-во, 1952. – 160 с.
Самашев З., Исмагил Р., Жетибаев Ж. К изучению культур древних номадов Арало-Каспийских степей // Элитные курганы степей Евразии в скифо-сарматскую эпоху. – Санкт-Петербург, 1994. – C. 176-182.
Самашев З.С., Ольховский В.С. Стелы Дыкылтаса (Западный Казахстан) //Вопросы археологии Западного Казахстана. Вып. 1. – Самара, 1996. – C. 218-234.
Самашев З., Оңғар А., Оралбай Е., Қиясбек Г. Қызылүйік ғибадатханасы. – Астана: «Археология» ЖШС баспа тобы, 2011. – 200 с.
Скрипкин А.С. Этнические проблемы сарматской культуры // Вопросы древней и средневековой истории Южного Урала. – Уфа, 1987. – C. 88-104.
Скрипкин А.С. Азиатская Сарматия. – Саратов, 1990. – 3 с.
Скрипкин А.С. Раннесарматская культура (проблемы периодизации и терминологии) //Региональные особенности раннесарматской культуры: материалы семинара Центра изучения истории и культуры сарматов. Вып. II. – Волгоград: Изд-во Волгогр. гос. ун-та., 2007. – C. 119-128.
Смирнов К.Ф. Проблема происхождения ранних сарматов //СА. – Москва 1957. – № 3. – C. 3-19.
Смирнов К.Ф. Савроматы. Ранняя история и культура сарматов. – Москва 1964. – 380 с.
Смирнов К.Ф. Савроматы и сарматы // Проблемы археологии Евразии и Северной Америки. – М.: Издательство «Наука», 1977. – С. 129-139.
Таиров А.Д. Периодизация памятников ранних кочевников Южного Зауралья VII-II вв. до н.э. // Сарматские культуры Евразии: проблемы региональной хронологии. Докл. к 5 межд. конф. «Проблемы сарматской археологии и истории». – Краснодар, 2004. – C. 3-21.
Таиров А.Д., Гаврилюк А.Г. К вопросу о формировании раннесарматской (прохоровской) культуры // Проблемы археологии Урало-Казахстанских степей. – Челябинск, 1988. – C.141-159.
Таиров А.Д., Гуцалов С.Ю. О генезисе каменных антропоморфных изваяний Арало-Каспийского региона // Материалы по археологии Волго-Донских степей. Вып. 1. – Волгоград, 2001. – С 161-168.
Толстов С.П. Древний Хорезм. – Москва, 1948. – 351 с.
Яблонский Л.Т. Проблема хронологии и типологизации сарматских культур на современном этапе их изучения (в свете новейших материалов из Южного Приуралья) // Региональные особенности раннесарматской культуры: материалы семинара Центра изучения истории и культуры сарматов. Вып. II. – Волгоград: Изд-во Волгогр. гос. ун-та., 2007. – C. 4-36.
Яблонский Л.Т. Новые раскопки в Казахстане и проблема формирования раннесарматской культуры // Археология Казахстана в эпоху независимости: итог, перспективы: материалы международной научной конференции, посвященной 20-летию Независимости Республики Казахстан и 20-летию Института археологии им. А.Х. Маргулана КН МОН РК.– Тoм 2. – Алматы, 2011.– C. 59-64.
P. Rau. Die Graber der fruhen Eisenzeit im Unteren Wolgagebiet. – Pokrovsk, 1929. – 80 p.
References:
Grakov B.N. Perezhitki matriarhata u sarmatov [Remains of matriarchy among the Sarmatians]. Vestnik drevnej istorii. –Moskva-Leningrad, 1947. –№ 3. –pp. 100-121 [in Russian].
Grakov B.N. Pamjatniki skifskoj kul'tury mezhdu Volgoj i Ural'skimi gorami [Monuments of Scythian culture between the Volga and the Ural Mountains]. Evrazijskie drevnosti. 100 let B.N. Grakovu: arhivnye materialy, publikacii, stat'i. Institut arheologii RAN.–Moskva, 1999. –pp. 7-33 [in Russian].
Gucalov S.Ju. Drevnie kochevniki Juzhnogo Priural'ja VII-I vv. do n.je. [Ancient nomads of the Southern Urals VII-I st centuries BC]. – Ural'sk, 2004. –136 p. [in Russian].
Gucalov S.Ju. Mogil'niki Aksenovskij I, II v mezhdurech'e Volgi i Dona i nekropoli nomadov v rajone g. Orska: neozhidannye paralleli [Graves Aksenovsky I, II in the interfluve of the Volga and Don and necropolises of nomads in the area of Orsk: unexpected parallels]. Nizhnevolzhskij arheologicheskij vestnik. Vyp. 11. –Volgograd, 2010. –pp. 79-91 [in Russian].
Zhelezchikov B.F. Rannie kochevniki Juzhnogo Priural'ja [Early nomads of the Southern Urals]. Avtoref. dis.kand. ist. nauk. –Moskva, 1980. –16 p. (in Russian).
Zhelezchikov B.F. Rannie kochevniki Juzhnogo Priural'ja i Nizhnego Povolzh'ja v VI-II vv. do n.je. [The early nomads of the South Urals and Lower Volga in the VI-II centuries. BC.]. Nauchnyj doklad, predstavlennyj v kachestve dissertacii na soiskanie uchenoj stepeni doktora istoricheskih nauk. –Moskva, 1997. –56 p. [in Russian].
Zhelezchikov B.F., Barbarunova Z.A. Pogrebal'nyj obrjad savromatskoj kul'tury kak obekt kompleksnogo issledovanija formalizovanno-statisticheskimi metodami [The funeral rite of the Savromat culture as an object of a comprehensive study by formalized-statistical methods] Antichnaja civilizacija i varvarskij mir (materialy III arheologicheskogo seminara). Ch. II. –Novocherkassk,1993. –pp. 51-58 [in Russian].
Zuev V.Ju. Periodizacija arheologicheskih pamjatnikov central'noj chasti evrazijskogo pojasa stepej I tys. do n.je. (po materialam Juzhnogo Priural'ja) [Periodization of archaeological sites in the central part of the Eurasian belt of the steppes of the I st millennium BC (based on materials from the South Urals)]. Skify. Hazary. Slavjane. Drevnjaja Rus'. – Sankt-Peterburg, 1998. –pp. 45-50 [in Russian].
Zuev V.Ju. «Problema III v. do n.je.» v periodizacii pamjatnikov sarmatskoj jepohi (po materialam Povolzh'ja i Priural'ja) [«The problem of the III century. BC. » during the periodization of monuments of the Sarmatian era (based on materials from the Volga and Ural regions)]. Jermitazhnye chtenija pamjati B.B. Piotrovskogo. –Sankt-Peterburg, 1999. –pp. 24-30 [in Russian].
Ismagil R., Sungatov F.A. Mogil'nik Valit-2 i problema datirovki «shagrenevoj» kul'tury V-IV v. do n.je. Juzhnogo Urala [The burial ground Valit-2 and the problem of dating the «shagreen» culture of the V-IV century. BC. South Urals]. Arheologija Kazahstana v jepohu nezavisimosti: itog, perspektivy: materialy mezhdunarodnoj nauchnoj konferencii, posvjashhennoj 20-letiju Nezavisimosti Respubliki Kazahstan i 20-letiju Instituta arheologii im. A.H. Margulana KN MON RK. –T. 2. –Almaty, 2011. pp. 65-79 [in Russian].
Moshkova M.G. Sarmatskie kurgany v Orenburgskoj oblasti [Sarmatian mounds in the Orenburg region]. KSIA.–Moskva 1961. –№ 83. –pp. 115-125 [in Russian].
Moshkova M.G. Proishozhdenie rannesarmatskoj (prohorovskoj) kul'tury [The origin of the Early Sarmatian (Prokhorov) culture]. –Moskva, 1974. –52 p. [in Russian].
Moshkova M.G. Osnovnye problemy sarmatskoj arheologii [The main problems of Sarmatian archeology]. KSIA. Vyp. 204. –Moskva 1991. –pp.10-18 [in Russian].
Ol'hovskij V.S. Monumental'naja skul'ptura naselenija zapadnoj chasti evrazijskih stepej jepohi rannego zheleza [Monumental sculpture of the population of the western part of the Eurasian steppes of the Early Iron Age]. –Moskva: Nauka, 2005. –299 p. [in Russian].
Ol'hovskij V.S., Galkin L.L. K izucheniju pamjatnikov Severo-Vostochnogo Prikaspija jepohi rannego zheleza [To the study of monuments of the Northeast Caspian Early Iron Age]. RA.–Moskva, 1997. –№ 4. –pp. 141-155 [in Russian].
Pshenichnjuk A.H. Osobennosti kul'tury rannih kochevnikov vostochnogo sklona Juzhnogo Urala [Features of the culture of the early nomads of the eastern slope of the Southern Urals]. Tezisy dokladov vsesojuznoj arheologicheskoj konferencii «Problemy skifo-sibirskogo kul'turno-istoricheskogo edinstva». –Kemerevo, 1979. – pp. 105-106 [in Russian].
Pshenichnjuk A.H. Perevolochanskij mogil'nik [Perevolochansky burial ground]. Kurgany kochevnikov Juzhnogo Urala: Sbornik nauchnyh statej. –Ufa: Gilem 1995. – pp. 62-96 [in Russian].
Rostovcev M.I. Kurgannye nahodki Orenburgskoj oblasti jepohi rannego i p ozdnego jellinizma [Kurgan finds of the Orenburg region of the era of early and late Hellenism]. –Petrograd, 1918. –103 p. [in Russian].
Rostovcev M.I. Skifija i Bospor [Scythia and the Bosporus]. –Leingrad, 1925. –622 p. [in Russian].
Rykov P.S. Ocherki po istorii Nizhnego Povolzh'ja po arheologicheskim materialam [Essays on the history of the Lower Volga region on archaeological materials]. –Saratov, 1936. –152 p. [in Russian].
Sal'nikov K.V. Sarmatskie kurgany bliz g. Orska [Sarmatian mounds near the city of Orsk]. Arheologicheskie pamjatniki Urala i Prikam'ja. MIA. –Moskva, 1940. –№ 1. –pp. 122-138.
Sal'nikov K.V. Drevnejshie pamjatniki istorii Urala [The most ancient monuments of the history of the Urals]. –Sverdlovsk: Obl. gos. izd-vo, 1952. –160 p. [in Russian].
Samashev Z., Ismagil R., Zhetibaev Zh. K izucheniju kul'tur drevnih nomadov Aralo-Kaspijskih stepej [To the study of cultures of ancient nomads of the Aral-Caspian steppes] Jelitnye kurgany stepej Evrazii v skifo-sarmatskuju jepohu. – Sankt-Peterburg, 1994. – pp. 176-182 [in Russian].
Samashev Z.S., Ol'hovskij V.S. Stely Dykyltasa (Zapadnyj Kazahstan) [Steles of Dykyltas (Western Kazakhstan)]. Voprosy arheologii Zapadnogo Kazahstana. Vyp. 1. –Samara, 1996.–pp. 218-234 [in Russian].
Samashev Z., Ongar A., Oralbaj E., Qijasbek G. Qyzylүjіk gibadathanasy [Kyzyluyik temple]. –Astana: «Arheologija» ZhShS baspa toby, 2011. –200 p.
Skripkin A.S. Jetnicheskie problemy sarmatskoj kul'tury [Ethnic problems of Sarmatian culture]. Voprosy drevnej i srednevekovoj istorii Juzhnogo Urala. –Ufa, 1987. –pp. 88-104 [in Russian].
Skripkin A.S. Aziatskaja Sarmatija [Asian Sarmatia]. –Saratov, 1990. –3 p. [in Russian].
Skripkin A.S. Rannesarmatskaja kul'tura (problemy periodizacii i terminologii) [Early Sarmatian culture (problems of periodization and terminology)]. Regional'nye osobennosti rannesarmatskoj kul'tury: materialy seminara Centra izuchenija istorii i kul'tury sarmatov.Vyp. II. –Volgograd: Izd-vo Volgogr. gos. un-ta, 2007.–pp. 119-128 [in Russian].
Smirnov K.F. Problema proishozhdenija rannih sarmatov [The problem of the origin of the early Sarmatians]. SA. –Moskva, 1957. –№ 3. –pp. 3-19 [in Russian].
Smirnov K.F. Savromaty. Rannjaja istorija i kul'tura sarmatov [Sauromats. The early history and culture of the Sarmatians]. –Moskva, 1964. –380 p. [in Russian].
Smirnov K.F. Savromaty i sarmaty [Sauromats and Sarmatians]. Problemy arheologii Evrazii i Severnoj Ameriki. –Moskva: Izdatel'stvo «Nauka», 1977a. –pp. 129-139 [in Russian].
Tairov A.D. Periodizacija pamjatnikov rannih kochevnikov Juzhnogo Zaural'ja VII-II vv. do n.je. [Periodization of the monuments of the early nomads of the South Trans-Urals VII-II centuries. BC.]. Sarmatskie kul'tury Evrazii: problemy regional'noj hronologii. Dokl. k 5 mezhd. konf. «Problemy sarmatskoj arheologii i istorii». –Krasnodar, 2004. –pp. 3-21 [in Russian].
Tairov A.D., Gavriljuk A.G. K voprosu o formirovanii rannesarmatskoj (prohorovskoj) kul'tury [On the formation of the Early Sarmatian (Prokhorov) culture]. Problemy arheologii Uralo-Kazahstanskih stepej. –Cheljabinsk, 1988. –pp.141-159 [in Russian].
Tairov A.D., Gucalov S.Ju. O genezise kamennyh antropomorfnyh izvajanij Aralo-Kaspijskogo regiona [On the genesis of stone anthropomorphic statues of the Aral-Caspian region]. Materialy po arheologii Volgo-Donskih stepej. Vyp. 1. –Volgograd, 2001. –161-168 p. [in Russian].
Tolstov S.P. Drevnij Horezm [Ancient Khorezm]. –Moskva, 1948. –351 p. [in Russian].
Jablonskij L.T. Problema hronologii i tipologizacii sarmatskih kul'tur na sovremennom jetape ih izuchenija (v svete novejshih materialov iz Juzhnogo Priural'ja) [The problem of the chronology and typologization of Sarmatian cultures at the present stage of their study (in the light of the latest materials from the South Urals)]. Regional'nye osobennosti rannesarmatskoj kul'tury: materialy seminara Centra izuchenija istorii i kul'tury sarmatov. Vyp. II.–Volgograd: Izd-vo Volgogr. gos. un-ta, 2007.–pp. 4-36 [in Russian].
Jablonskij L.T. Novye raskopki v Kazahstane i problema formirovanija rannesarmatskoj kul'tury [New excavations in Kazakhstan and the problem of the formation of early Sarmatian culture]. Arheologija Kazahstana v jepohu nezavisimosti: itog, perspektivy: materialy mezhdunarodnoj nauchnoj konferencii, posvjashhennoj 20-letiju Nezavisimosti Respubliki Kazahstan i 20-letiju Instituta arheologii im. A.H. Margulana KN MON RK.– T 2. –Almaty, 2011.–pp. 59-64 [in Russian].
P. Rau. Die Graber der fruhen Eisenzeit im Unteren Wolgagebiet. –Pokrovsk, 1929. – 80 p.
МРНТИ 03.41.01
САРМАТСКАЯ КУЛЬТУРА НА СЕВЕРО-ВОСТОЧНОМ ПРИКАСПИЙИ В ПРИЛЕГАЮЩИХ К НЕМУ РАЙОНАХ:
ПРОБЛЕМЫ, ГИПОТЕЗЫ
С.З. Раздыков¹,А.М. Зайнов²
¹Кандидат исторических наук, доцент. ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. Казахстан, г. Нур-Султан.
²Магистр исторических наук. ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. Казахстан, г. Нур-Султан.
Аннотация:Статья посвящена проблемам сарматской культуры на Северо-Восточном Каспийском регионе и прилегающих к нему районах. В качестве прилегающих районов к Северо-Восточному Каспийскому региону считаются: территории Западно-Казахстанской, Актюбинских областей, Южный Приуралье, Повольже и Устюрта. Рассматриваются и анализируются важные проблемы, гипотезы касательно темы, приведенные в научных литературах. Обсуждены дискуссионные проблемы сарматской культуры.
Проблемы сарматской культуры, начавшиеся в первой четверти ХХ века с работ М.И. Ростовцева, до сих пор остро изучаются. Это – происхождение, периодезация, этническая принадлежность и другие вопросы сарматской культуры. Исследователи доказали, что сарматская культура прошла долгую историю развития. Его формирование и развитие началось в первой половине І тысячелетия до нашей эры и длится до первой половины І тысячелетия нашей эры.
Ключевые слова: Северо-Восточный Прикаспий, Западный Казахстан, Южно Приуралье, Повольже, Устюрт, савромат, сармат, ранний железный век, кочевники.
IRSTI 03.41.01
SARMATIAN CULTURE IN THE NORTH-EAST CASPIAN AND ADJACENT AREAS: PROBLEMS, HYPOTHESES
S.Z. Razdykov¹, А.М. Zainov²
¹Candidate of Historical Sciences, senior lecturer. L.N.Gumilyov ENU. Kazakhstan.
²Master’sin Historical Sciences.L.N.Gumilyov ENU. Nur-Sultan, Kazakhstan.
Abstract:The article is devoted to the problems of Sarmatian culture in the North-Eastern Caspian regionand in the areas adjacent to it. The following areas are considered as adjacent areas to the North-Eastern Caspian region: territories of West Kazakhstan, Aktobe regions, Southern Urals, Volga and Ustyurt. The important problems and hypotheses regarding the topics cited in the scientific literature are being consideredand analyzed. Discussed problems of Sarmatian culture.
The issues of Sarmatian culture, which began in the first quarter of the twentieth century with the works of M.I. Rostovtsev, are still being keenly studied. This is the origin, periodization, ethnicity and other issues of Sarmatian culture. Researchers have proven that Sarmatian culture has gone a long history of development.Its formation and development began in the first half of the 1st millennium BC and lasts until the first half of the 1st millennium AD.
Keywords: North-Eastern Caspian region, Western Kazakhstan, South Urals, Volga region, Ustyurt, Savromat, Sarmatian, Early Iron Age, nomads.
Северо-Восточный Прикаспий, Западный Казахстан, Южно Приуралье, Повольже, Устюрт, савромат, сармат, ранний железный век, кочевники.
