Кіріспе. 1986 жылы Маныч өзенінің бойындағы Житков-ІІ қорымының № 4 обасынан археолог А.И. Семенов [1] көне түркі күлбізік (руна) жазуы бар садақ қаптамасын* тапқан. Қазбаны Е.И. Беспаловтың жетекшілігімен Азов музейінің археологиялық тобы жүргізген. А.И. Семеновтің анықтауына қарағанда бұл ‒ Шығыс Еуропадан табылған, датасы анық белгілі болған көне түркі күлбізік жазуларының бірі.

Жазудың датасы басқа да заттармен бірге табылған екі теңгенің арқасындаанықталған. Оның бірі ‒ Нахр-Тир дирхемі (98 хижра ж. с.,И.Г. Добровольскийдің анықтауы) болса, екіншісі, константинопольдік Лев ІІІ-іншінің ертеректегі солиді (717-720 ж., А.И. Семеновтің анықтауы) екен. Енді садақ қаптамаларының суретін келтірейік:

Талқылау. А.И. Семенов жазуда 24 әріп-таңбасы болған дейді. Біздің анықтауымызша одан едәуір көп. Өйткені онда екі күрделі графема (КГ) жазылған, оның біріншісінде 7, екіншісінде 5, жалпы 12 әріп-таңбасы бар. Оған екі шеттегі бөлек жазылған екі НЧ таңбаларын қоссақ, барлығы 36 таңба саны шығады. Енді таңбалар жазылған бөлікті келтірейік. Бұл А.И. Семеновтің интернеттегі жарияланымынан тікелей көшірілді және төмендегі барлық жазу таңбалары осыдан алынды:

Маныч-1жазуының қол көшірмесі

Жоғарыда келтірілген А.И. Семеновтің кескіні  қолдан салынған сурет екені көрініп тұр, оны өзі де «рисунок» деп атап көрсеткен. Яғни, жазу‒ қолмен жазылған көшірме, фотосурет емес. Сондықтан жазу таңбаларының кескінінде толық анықтық болмайды, қолмен көшіруші таңбалардың кейбір бөлшектерін байқамай қалдырып кетуі әбден мүмкін жәйт. Дегенмен, бұл көшірмедегі таңбалар салыстырмалы түрде алғанда анық жазылған. Тек А.И. Семенов 24 деп келтірген таңбалардың үшінші  таңбасының оң жақ шеткі шығыңқы бөлшегі осыған ұқсас оныншы   таңбада табиғи әсермен өшкен тәрізді. Бұл таңба ОҚ⁴ болып оқылады. Енесей  жазуында ОҚ⁴  ,   болып оқылатын мына таңбалар жоғары және төмен қаратып қолданыла береді.

Әдістер. Мақаланы жазуда негізінен талдау-түйіндеу, тарихи-салыстырмалы әдісі кеңінен қолданылды. Сондай-ақболжамдау-дәлелдеу, қазақ сөзінің этимологиясы жайындағы бұрынғы мақаланың қазіргі жазба ескерткішімен сәйкестік дәрежесін бағамдау, әріптік-таңбалық ерекшеліктердің орхон енисей жазбаларымен сәйкес келуі мәселелері салыстырмалы түрде талданып, жүйеленуі қаперге алынды.

Нәтижесі. Келтіріліп отырған Маныч-1 жазуының өзіндік ерекшелігі бар, ондағы  ОҚ⁴ таңбасының сол жақтағы, қиғаш, төмен түсірілетін бөлігі ұзынша, доғал болып төмен түсірілген.

Тағы бір ерекшелік деуге келетін таңбалар мыналар:  Қ,  НҚ,  Б¹ [2]. Бұлардың ішіндегі   Қ, 

 Б¹ таңбаларын ерекшелік деп атап айтуға келе бермейді. Ондай өзгешеліктер енесей жазуларында кездесе береді. Ал  НҚ таңбасына келетін болсақ, егер бұл таңба бұзылып жазылмаған болса, онда оны ерекшелік деп атап айтуға болады. Өйткені бұл таңба орқұн-енесей жазуындағы НТ таңбасына ұқсас келіп тұр. Алайда дөңгелек болып жазылатын  НҚ [2, 191-б.] таңбасы да кездеседі. Бұл жазуда Қ таңбасы төрт жерде, екеуі жеке таңба (12, 22-б.) ретінде, екеуі күрделі графема (8, 24-б.) құрамында кездеседі. Осы жазудың өзіндегі Қ таңбаларының өзі екі ерекшелікпен жазылған. Екі жеке таңба мен сегізінші күрделі графема құрамындағы  Қ таңбалары өзара ұқсас келсе, төртіншісі, 24 нөмірлі күрделі графема құрамындағы   Қ таңбасы  ҰУ таңбасының жазылуына орай өзгертілген.

Жазудағы келесі ерекшелік үш НЧ таңбасына қатысты болып отыр. Бұлардың бірінші ерекшелігі үшеуінің де ұштары, енділігі қанша алыс немесе жақын болса да, қаптаманың шеткі жиектеріне ұштасады. Екі шеткісінің аралары тұтас мәтіннен қашық орналасқан. Сондықтан да А.И. Семенов оларды табиғи әсер арқылы түскен сызықтар деп мәтінге қоспаған сияқты.

Ортадағысы күрделі графеманың құрамында болса да, екі ұшы екі жиекке жалғасқан. Біздің ойымызша, бұның үлкен себебі бар. Яғни, үшеуі жиектер арқылы жалғасады да, бірінен кейін бірі қосылып, күшейтпелі мәнмен оқылады. Сөздің өзі де күшейтпелілікті қажет ететін мәндегі АНЧА сөзі. Бұл сөздің мәтіннен араларының ашық қалдырылуы да осы күшейтпелілікке байланысты жасалған деп ойлауға болады, себебі ол орындарға да НЧ таңбалары жазылып оқыла алады. Ол аралықтарға шамамен 7 таңба жазуға болады. Мәтін соңындағы ұзын енді таңбада екі НЧ таңбасы бір-біріне қосылып жазылған, сонда бәрін қосқанда АНЧА сөзі қатарынан он бір рет айтылып күшейтіледі деуге болады. Бұл да мәтінде айтылатын бабалар даналығының бір белгісі екені сөзсіз. Қазір суреттің өзінен  алынған мәтіннің күрделі графемалы түрін келтірейік:

Жай және күрделі графемалы мәтін

Күрделі графемалардың бөлшектенуі (КГБ): КГ І - ; КГБ – 1)  - Қ; 2)- С¹; 3) - РТ; 4) - ҰУ; 5) - ОДЖ⁴; 6) - Л²; 7)- НЧ.

КГ ІІ -; КГБ – 1) - ҰУҚ⁴; ОҚ⁴; 2) - ҰУ; 3)- Ч; 4)- Қ; 5)- Л².

Күрделі графемадағы жай таңбалармен толықтырылған мәтін (КГЖТТМ):

Транскрипциясы: аНЧа, аНЧа, аНЧа, аНЧа... ҰУЧҰУҚ⁴ АПа еС²і аШыҚ, аС¹..., аРТҰУ..., ОДЖ⁴... ... ... ... ... ... еЛ²і, аНЧа, аНЧа, аНЧа, аНЧа... ОДЖ⁴ҰУҚ⁴ аПа, аҚа, аМа ҰУМЫ аНҚ аЙ¹, АБ¹а, аҚа, аМа ҰУҚ⁴ҰУЧы Қ... ... ... еЛ² ...аНЧа, аНЧа, аНЧа, аНЧа.

Аудармасы: Сонша, сонша, сонша, сонша... ұшқыр ата-баба-мама-ана есі ашық, ас..., арты..., оз... ... ... ... ... ... елі, сонша, сонша, сонша, сонша... озық ата-баба-мама-ана, әке, шеше ом-ойы анық, ай(қын), ата-баба-мама-ана, әке, шеше ұғұмы қ... ... ... (б... ... ...) ел ... сонша, сонша, сонша, сонша.

Күрделі графемадағы жай таңбалармен және сол жай таңбалардың қайталанып оқылуы арқылы толықтырылған мәтін:

Транскрипциясы: аНЧа, аНЧа, аНЧа, аНЧа... ҰУЧҰУҚ⁴ АПа еС²і аШыҚ, аС¹ыҚ₆ аРТҰУҚ₆, ОДЖ⁴ҰУ₆Қ₆Қ₆аС¹₆С¹₆аҚ₆ еЛ²і, аНЧа, аНЧа, аНЧа, аНЧа... ОДЖ⁴ҰУҚ⁴ аПа, аҚа, аМа ҰУМЫ аНҚ аЙ¹, АБ¹а, аҚа, аМа ҰУҚ⁴ҰУЧы ҚОҚ⁴₆ҰУ₆Ч₆ еЛ² ...аНЧа, аНЧа, аНЧа, аНЧа.

Аудармасы: Сонша, сонша, сонша, сонша... ұшқыр ата-баба-мама-ана есі ашық, асық, артық, озыққассақ елі, сонша, сонша, сонша, сонша... озық ата-баба-мама-ана, әке, шеше ом-ойы анық, ай(қын), ата-баба-мама-ана, әке, шеше ұғұмы қоқұш (биік) ел ... сонша, сонша, сонша, сонша.

Келесі міндет мәтін оқылымына түсініктеме жасау мәселесіне келсек, көне түркі күлбізік жазба ескерткіштерінде өнікті де жиі қолданылатын күрделі графема арқылы жазудыең алғаш ашқан және ғылым әлеміне қосқан ғалым С.Я. Байчоров [3] болатын. Оның сол жаңалығын оқыған 2000 [2, 161-249-бб.]  жылдан бергі көне түркі жазба ескерткіштері бойынша жүргізген зерттеулеріміз арқылы көптеген күрделі графемалар ашылып, бұрынғы ғалымдар оқи алмаған жаңалықтар ғылыми айналымға қосылды. Онда күрделі графемалардағы таңбалар қайталанып оқылып, мағынаны толықтырып отыру жиі кездеседі. Яғни, күрделі графема жай таңбаларды қайта-қайта жазудан құтқарып, көп орынды алмау үшін қолданылатын өте тиімді әдіс. Бұл біздің ата-бабаларымыздың даналықтарының нақты айғақтарының бірі екенін көп жылғы тәжірибеміз арқылы нық қуаттай аламыз. Жоғарыдағы КГЖТТМ-де күрделі графемада оқылған таңбаларды ғана келтірген мәтіннің мағынасы толық болмай қалғаны анық көрініп тұр. Ал таңбалардың қайталанып оқылуы қолданылған мәтіннің анағұрлым толықтығы айқын аңғарылады. КГЖТТМ-дегі көп нүктелер қайталанып оқылуға тиіс таңбалардың орнына және жобамен шамаланған АНЧА сөздерінің орнына қойылды. Транскрипциядағы (Қ₆) алты саны таңбаның қайталанып оқылуын білдіреді. ҚАССАҚ сөзіндегі таңбалардың қайталанып оқылуының қажеттігін мәтіндегі еЛ²і болып оқылатын таңбаның жазылуы анық дәлелдейді. Өйткені ЕЛ сөзі елдің атын келтіруді керек етеді.

Мәтіндегі таңбалардың қайталанып оқылуы арқылы ашылған ұлтымыз үшін ҮЛКЕН, ОРАСАН-ЗОР, ҰЛЫ  ЖАҢАЛЫҚ, ұлттық атымыз ҚАССАҚ-тың көне түркі күлбізік жазба ескерткішінде жазылып, оқылғанын ағайындардан сүйіншілеп жариялаймыз. Бұл ‒ қассақ-қазақ ұлтесімі (этноним) Күлтегін жазуындағы алғаш жазылған ҚЫРҒЫЗ ұлтесімінен аттай 12 жылға ерте бізіктелген. Біздің ҚАЗАҚ атты ұлтесіміміздің дәл осылай, ҚАССАҚ  болып айтылудан туғаны жайындағы зерттеу жұмысымыз студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша өткен конкурста жеңімпаз болып, бірінші дәрежелі дипломмен марапатталуға игі үлес қосқаны  есімізде. Ол кезде мен 1983-1984 жылдары дайындық курсында оқып жүрген едім, тақырыпты жетекшім, сол кездегі филология ғылымдарының кандидаты Берікбай Сағындықұлына  өзім ұсынған болатынмын. Ағайымыз қазір доктор, профессор, Әл-Фараби атындағы Қаз ҰМУ-да қызметін жемісті еңбектерімен жалғастыруда. Ол зерттеу қысқа түрде баспасөзде жарияланған [4]  да еді.

Ол кездегі зерттеуімізде, білім деңгейіміздің шамасына қарай сөздің ҚАС және САҚ тайпаларының қосылып айтылуынан пайда болғаны туралы ғана сөз болған еді. Кейінгі мақалаларымызда қазақ атауықанқ-сақ> қай-сақ > қасақ> қазақ [5] болып өзгерген деген де ой білдірген едік. Бұл да бір жаңа сөздің тууының бір нұсқасы болып қала берер, өйткені тарихымызда қайсақ аталу кезеңі де кездескені мәлім.

Қазір біз аталмыш түбірлердің мағынасы және қалай пайда болғаны жөнінде сөз қозғаймыз. Жалпы бұрынғы еңбектердеҰУДЖ⁴, ОДЖ⁴ [6]таңбасы мен ҰУМ, ОМ (ақыл, ой) [5],[6] сөзі хақында және топан судан кейінгі адамзат тарихы НУХ (а. с.) пайғамбар бабамыздан  басталатыны жайында да айтып келеміз. Оның үш ұлы ‒ САМ, ХАМ, ЙАПЕТтерден қазіргі бүкіл адам баласы тараған. Самның мағынасы ‒ КҮН, Хамның мағынасы ‒ АЙ, ал Йапеттің мағынасы ‒ ЖҰЛДЫЗ болады. Бұл Йапет есімі қазақ тілінде қосымша ҚҰЗ болып та аталған. Құз атауы ұяңданып ОҒЫЗ болып айтылуға көшкен. Біз бұл Йапет-Оғызды ОҒЫЗ-І деп, ал бұл кісінің ұлы ҚҰЗ-ОҒЫЗды ОҒЫЗ-ІІ деп ерекшелеп айтуды ұсынамыз.  талған.  түрі, ал екі тілде де бірдей айтылатын кіші (маленький) сөзі өзбек Осы дәстүр ұласа келе, бабамыз Йапет~Жұлдыз~Құз (ОҒЫЗ-І) балаларының аттары да қазақ тілінде ҚҰНҚ (күн), САҚ~САР (ай), ҚҰЗ (жұлдыз) болып қойылуға жалғасқан. Яғни, үлкен ұлға үлкен, ортаншыға ортаңғы, кішіге кіші космоним атаулары қойылған. Құз сөзінің нұсқатүрлері Қаз~Қас// Қыз~Қыс болса, бұлардың жіңішке нұсқалары Кез~Кес// Кіз~Кіс болады. Келтірілген нұсқатүрлердегі З ‒ Ж- ға, С ‒Ш- ға сәйкес дыбыстар болғандықтан бір-бірімен алмаса береді. Бұл сөздердің мағыналары негізінен кішілікті, қысқалықты білдіреді. Бұларды өз антонимдерімен салыстыра мысалға келтірсек, түсініктірек болады: Қыз↔Жігіт, Қыс↔Жаз, Кісі~Кіші (өзбек)~Кіжі (алтай)↔Үлкен. Бұндағы Кісі сөзі қазақ тілінде Кіші (маленкий) сөзінің мағынасын білдірмейді, бірақ өзбек тіліндегі Кіші (человек) сөзінің мағынасын білдіре алады. Өзбек тіліндегі Кіші (человек) сөзі қазақ тіліндегі Кісі сөзінің сәйкес түрі, ал қазақ тіліндегі Кіші (маленький) сөзі өзбек тілінде КИЧИК болып айтылады, бұл ‒ ежелгі заманнан қолданылып келе жатқан нұсқа. Сонда бабамыздың қосымша аты Кічік~Кісік// Құзық~Қасақ~Қазақ деген ежелгі түбірлерден туғаны белгілі болады. Сонымен қысқарта айтқанда Қаз~Қас ‒ жұлдыздық мәннен шыққан кішілікті білдіретін,ал САҚ сөзі ҚАС сөзінің керісінше айтылуынан туған сөздер деп тұжырымдаймыз. Тілімізде оның да кішілікті білдіретін Шақ~Шек (құлыншақ, түлкішек), Шағ(қ)ын тәрізді нұсқалары қолданылады. Ежелгі дәуірде ұлтесіміміз жалпы атау түрінде ҚАС болып та, сондай-ақ САҚ болып та атала берген. Кейін бірте-бірте екеуі қосылып ҚАССАҚ болып айтылуға көшкен.

Қорытынды. Сонымен ғасырлар бойы шешімін таппай келген ҚАЗАҚ // ҚАССАҚ ~ ҚАЗЗАҚ > ҚАЗАҚ атты ұлттық есіміміздің щығу төркіні анықталды, нықталды деп нық сеніммен айта аламыз. Бұл мәселе кең түрде баяндалатын ауқымды жұмысты талап ететіні аян. Алла жазса, оған алда арнайы уақыт бөлетін боламыз. Жазбада қолданылған ҚАССАҚ тектес ұлтымызға тән есім сөз ҚАЗАҚ ұлтының шежіресіне, ежелгі тарихына қатысты аса құнды мәліметтер болып табылады. Шежіремізде және басқа да тарихи жазбаларда, сондай-ақ күнделікті сөздік қорымызда қолданылып келе жатқан ҚАЗАҚ ұлтесімі ежелгі заманда жазылып қалған дерекжазбадан шыққан соң, қалған АҚ АРЫС, ЖАНАРЫС, БЕКАРЫС аталар атының да көне жазба деректерден шығып қалуы ғажап емес деуге болады.  Өйткені Үш ата туралы мәлімет Күлтөбе жазуында [ 7] жазылып қалғаны мәлім.

Әдебиеттер

1.  Семенов А.И. К выявлению центральноазиатских элементов в культуре раннесредневековых кочевников Восточной Европы // АСГЭ (Археологический сборник), вып. 29. - L.: 1988. - С. 97-111. Kronk.spb.ru/library/Semenov-ai-1988.htm

2.  Бекжан О.Д. Түркі күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. - Алматы: «Қазығұрт», 2015. - 131-б.

3.  Байчоров С.Я. Древнетюркские рунические памятники Европы. - Ставрополь,1989. - С. 73, 136.

4.  Бекжанүбірі О. Қазақ атауы қалай шыққан // Ана тілі. - 1994. - 18 сәуір.

5.  Бекжанүбірі О. Қанқ елінің жазуы: 1. Күлтөбе ‒ IV жазуы // Түркология. - 2008. - № 1-2. - 11- б.

6.  Бекжан О.Д. Күлтегін жазба ескерткішінің жаңа қырлары. - Түркістан:  «Мырза», 2016. - 21-51-бб.

7.  Бекжан О. Күлтөбеден табылған қыш кітап сынықтарындағы қысқа жазулардың мағынасы //  «Жалпы тіл білімі және түркі тілдерінің өзекті мәселелері» атты ғылыми-теориялық конференцияның материалдары.  ҚР Мәдениет министрлігі Тіл комитеті және Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, 2010, 21 желтоқсан. - Астана: 2010. - 176-187- бб.; Есік жазуына 2009 жылғы түзетпе және ондағы жаңа ұсақ жазудың мағынасы // Түркология. - 2010. - № 1-2, 3-35-бб. 

References

1.  Semenov A.I. K vyyavleniyu цenтralьnoaziaтskiх эlemenтov v kуlтуre rannesrednevekovyх kochevnikov Vosтochnoy Evropy // ASGЭ (Arхeologicheskiy sbornik), vyp. 29. - L.: 1988. - S. 97-111. Kronk.spb.ru/library/Semenov-ai-1988.htm

2.  Bekjan O.D. Тurki kulbizik jazba eskerтkishтeri тilinin semioтika-semanтikalyq negizderi. - Almaтy: «Qazygurт», 2015. - 131-b.

3.  Baychorov S.YA. Drevneтyurkskie rуnicheskie pamyaтniki Evropy. - Sтavropol:1989. - S. 73, 136.

4.  Bekjanubiri O. Qazaq aтaуy qalay shyqqan // Ana тili. - 1994. - 18 saуir.

5.  Bekjanubiri O. Qanq elinin jazуy: 1. Kulтobe ‒ IV jazуy // Тurkologiya. - 2008. - № 1-2. - 11-b.

6.  Bekjan O.D. Kulтegin jazba eskerтkishinin jana qyrlary. - Тurkisтan:  «Myrza», 2016. - 21-51-bb.

7.  Bekjan O. Kulтobeden тabylgan qysh kiтap synyqтaryndagy qysqa jazуlardyn magynasy // «Jalpy тil bilimi jane тurki тilderinin ozekтi maseleleri» aттy gylymi-тeoriyalyq konferen. maтerialdary.  QR Madenieт minisтrligi Тil komiтeтi jane L.N. Gуmilev aт. Eуraziya ulттyq уniversiтeтi, 2010, 21 jelтoqsan. - Asтana: 2010. - 176-187- bb.; Esik jazуyna 2009 jylgy тuzeтpe jane ondagy jana usaq jazуdyn magynasy // Тurkologiya. 2010. - № 1-2. - 3-35-bb. 

О.Д. БЕКЖАН¹

¹Институт литературы и искусства им. М.О. Ауэзова, ведущий научный сотрудник, г. Алматы

ЗНАЧЕНИЯ ДРЕВНЕ ТЮРКСКОГО РУНИЧЕСКОГО ПИСЬМА, ГДЕ НАПИСАН ЭТНОНИМ КАССАК

Резюме

Выводы о прочтении древнетюркских рунических надписей, найденных из Европы, были изложены в книге С.Я. Байчорова, которая указана в ссылке. Так как труд С.Я. Байчорова является изначальным, требует дополнительных уточнений. Знаки надписи, найденной у реки Маныч на Украине, соответствуют знакам орхоно-енисейских рунических письменных памятников, почти полностью. В надписи написаны о наивысшей высоте умственной мудрости предок тюрков и о слове КАССАК, которое является древннейшим вариантом и самым первым письменным археологическим артефактом этнонима КАЗАХ.

Ключевые слова: руна, орхон-енисейская письменность, сложная графема, писменность маныч-1, знак, письменный памятник

O.D.BEKZHAN¹

¹M.O. Auezov Institute of Literature and Arts, leading researcher,

Almaty, Kazakhstan

THE VALUES OF THE ANCIENT TURKIC RUNIC LETTERS, WHERE THE WRITTEN WORD KASSAK

Summary

  Conclusions on the reading of the ancient Türkic runic inscriptions found from Europe were set forth in the book of S. Ya. Baichorov, which is indicated in the link. Since the work of S. Ya. Baichorov is the original, it requires additional clarifications. The signs of the inscription found near the Manych River in Ukraine correspond to the signs of the Orkhon-Yenisei runic written monuments, almost completely. The inscription is written about the highest height of mental wisdom of the ancestor of the Türks and about the word KASSAK, which is the oldest version and the very first written archaeological artifact of the ethnonym KAZAKH.

  Keywords: runa, Orkhon-Yenisei writing, a complex grapheme, writing Manych-1, symbol, written monument.