Отан тарихы. Зерттеудің жаңа әдістері

Аңдатпа. Аталмыш мақала тоталитарлық идеологияның үстемдігі тұсында бұрмаланып, Қазақстан тарихының «ақтаңдақ» беттерінің біріне айналған мәселеге арналған. Мақалада ХХ ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалыстың Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі рөлі қарастырылып, бірінші орыс революциясы тұсында қазақ интеллигенциясы өкілдерінің «Ресей мұсылмандары одағы» («Иттифақ-ул-муслимин») ұйымына және бүкілресейлік мұсылман съезіне қатысуы шынайы тұрғыда талданады. Бұл істе Орынбор діни басқармасында қызмет атқарған саяси күрескер, татар азаматы А.Ибрагимов ерекше көзге түсті. Ол 1893 жылы діни қызметін тастап, Түркияға кетті. А.Ибрагимов Түркияда жүріп шетелдік басылымдар арқылы патша өкіметінің отаршылдық саясатын сынға алып, әлем жұртшылығының назарын Ресей мұсылмандарына бұруда елеулі еңбек сіңірді. Ресей мұсылмандарының саяси өміріне ХХ ғасыр басындағы тарихи оқиғалар да әсер етпей қоймайды. Зерттеуде дерек көздері ретінде архив құжаттары (Ресей Федерациясының мемлекеттік архиві, Татарстан Республикасының ұлттық архиві), ХХ ғасыр басында татар және орыс тілдерінде жарияланған газеттердің мақалалары және мұсылмандық қозғалысқа атсалысқан қайраткерлердің еңбектері пайдаланылды. Ресей мұсылмандары арасында отаршылыққа қарсы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу бірінші орыс революциясы қарсаңында өрістей түсті.

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы истории народного образования Атырауской области в 1920-1930 годов. В 1920-е годы материальные условия большинства школ Прикаспия оставались тяжелыми. Многие дети не посещали школы. Главным препятствием на пути расширения школьного образования являлось отсутствие подготовленных учительских кадров: из 7 тыс. учителей, работавших в республике в 1926-27 учебном году, лишь 37 % имели среднее образование. В аулах и селах просвещением занимались учителя, сами едва умевшие читать и писать. Огромный энтузиазм в овладении знаниями проявляли сами народные массы. С большой заинтересованностью они участвовали в возведении школ, интернатов, обеспечении учащихся учебно-письменными принадлежностями, в социально-бытовом устройстве учительской интеллигенции. На примере жизненных путей три известных учителя Атырауского края Хамидолла Наубетова, Тухфат Абишева и Тульжан Жумабаева прослеживается история борьбы с неграмотностью и становления школьного стройтельство в Прикаспий.

Аннотация. Во времена Джунгарской агрессии казахский народ не раз подвергался опасности потерять свою исконные земли. Поддержкой и опорой простого казахского народа в тяжелых временах были батыры – славные войны, внесшие большой вклад в сохранение казахской государственности в XVIII в., одним из которых был Олжабай батыр. В данной статье акцентируется попытка восстановить в народной памяти имя забытого героя Олжабай батыра, борющегося за независимость и сохранение суверенитета казахского народа. Олжабай батыр был не только представителем рода, но и играл видную роль в военной и социально-политической жизни казахского народа. В XVIII в. казахский народ находился в тисках противоречий со стороны России, Цинской империи и джунгарской армии. Олжабай батыр, был не только войном, защищавшим степи от гнета, но и крупным дипломатом. Данная работа ставит своей целью возродить облик батыра в истории казахского народа. В ней приводятся подвиги героя и участие в историческом процессе сложения казахской государственности. Статья подготовлена в рамках научного проекта молодых ученых AP08052271 «Новые рассекреченные российские архивы о неизвестных страницах жизни и деятельности казахских ханов, султанов, батыров (XVIII – первая половина XIX вв.)».

Аңдатпа. Мақала 1930 жылдардағы ашаршылық кезінде Орта Азия республикаларына көшуге мәжбүр болған және босқындыққа ұшыраған қазақтың тағдырына арналған. Қолындағы барынан айырылған халықтың туған жерін тастап ауа көшкені, басшысыз қалғандардың жаяу шұбырып босып кеткені туралы соңғы 30 жылда жарияланған еңбектерге тарихнамалық шолу жасалынып талданды. Кеңес үкіметінің Қазақстанның ауыл шаруашылығында жүргізген солақай саясатының, қазақтың дәстүрлі шаруашылығының күйреуінің, байларын тәркілеудің, шаруаларын күштеп отырықшыландырудың бүткіл халықтың тағдырына әсері ашып көрсетіледі. Науқандық ұжымдастырудағы асыра сілтеушілікке, ет және астық салығының жөнсіз салынуына, астықтың шықпай қалуына байланысты халықтың наразылығының барлығы қазақтың үдере көшіп кетуіне, босқындар мәселесінің лап етіп шығуына алып келді. Қазақтың ауа көшуі алғашқы кезде малы бар әлділердің ұйымдастыруымен басталғаны, оның бірнеше кезеңдері анықталып, қарастырылды. Сонымен қатар 1932-1933 жылдардағы аштыққа дейін Маңғыстау жеріндегі жұттың кесірінен малдың қырылуы мен тұрғындардың мал мен жан басының амандығын ойлап оңтүстікке Қарақалпақ және Түрікмен жеріне көшуі талданады. 1932-1933 жылдардағы адамзат тарихында болмаған қазақ даласындағы ашаршылық, ел ішіндегі, шегаралас аймақтардағы, түрікмен, қарақалпақ, қырғыз және өзбек жеріндегі қазақ босқындарының аянышты тағдыры мен саны және Қазақ үкіметінің босқындарды кері қайтару ісі баяндалған. Сейтқали Меңдешев бастаған қазақ уәкілдігінің жұмысы, қазақ босқындарының барған жерде қалып қойғандарының саны, қазақтардың ашаршылық жылдарында өз елінен еріксіз босып кетуінің негізгі кезеңдері айшықталған. Қазақтардың Орта Азияның көршілес елдері мен Ресейге жаппай ауа көшуі кезіндегі биліктің жергілікті және орталық органдарының жүргізген саясаты деректер негізінде зерттелген.

В статье раскрываются вопросы пополнения казахского населения Западной Сибири за счет вынужденных миграций в период коллективизации и массового голода начала 1930-х гг., а также изучается социально-экономическое положение казахских переселенцев. В частности, на примере областей Западной Сибири была дана характеристика переселенческого движения казахов, а также проанализированы источники миграции и формы адаптации к местным формам хозяйства на примере образования казахских аулов, а также сферы трудоустройства казахских переселенцев на предприятиях промышленности. Автор приходит к выводу о значительном увеличении казахского населения региона за счет вынужденных миграций, а также фиксирует тяжелое, и порой даже бедственное казахов, вынужденных искать средства к существованию на новых местах расселения.

Аңдатпа. Мақалада ХХ ғасырдың 20-30 - шы жылдарындағы Кеңес өкіметінің байлардың шаруашылығы мен байлығын тәркілеу, қазақ халқын дәстүрлі көшпенділік шаруашылығын жойып, жаппай отырықшыландыру және ұжымдастырудағы солақай саясатының нәтижесінде жаппай ашыршылыққа ұшырады. Ашаршылық зардабын тартқан халық атамекенінен ауа көшуге мәжбүр болды. Мақала аталған мәселелердің тарихына қатысты тарихнамалық, тарихи демографиялық мазмұндағы еңбектермен ғылыми еңбектерді саралау негізінде жазылған. Сонымен қатар, 30-шы жылдардың басындағы жаппай ашаршылық кезеңіндегі қазақ халқының аштықтан құтылудың амалын іздеп, атамекендерін тастап көшіп кетті. Орта Азия республикалары мен Ресей жеріне қоныс аударып барған қазақ халқының орналасуы мен бейімделуінің жайы, салыстырмалы ғылыми талдаулар арқылы қарастырылады. Мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің гранты бойынша «ХХ ғасырдың 30-жж. басындағы жаппай ашаршылық кезеңіндегі Орта Азия республикалары мен Ресейдегі қазақ көшпелілері: орналасуы мен бейімделуі» атты ғылыми жоба аясында дайындалды.

Аннотация. Статья посвящена истории Казахстана периода войны 1941-1945 годов. В ней особое внимание обращается мобилизации материальных и людских ресурсов Казахстана на оборону СССР. В период войны 24% населения Казахстана были мобилизованы на фронт. 700 тыс. человек находилось в рядах Трудовой армии, 200 тыс. из них работали на оборонных предприятиях СССР за пределами Казахстана. В 1941-1945 гг. 1 млн 210 тысяч казахстанцев воевали на фонтах войны. Из них более половины (693 тыс.) человек были призваны только в 1941-1943 годах. Они участвовали в обороне Москвы и Ленинграда, в Сталинградском сражении, в боях на курской дуге. Многие не вернулись с полей сражений. В годы войны одной из важнейших проблем стала политико-воспитательная работа среди бойцов нерусских национальностей, о чем говорится в статье. Кроме того, связь фронта стылом, фронтовые концертные бригады сыграли важную роль в повышении морального духа бойцов на фронте.

Аңдатпа. Мақалада қазақ қайраткерлерінің қазақ тілінде іс жүргізуді мемлекеттік билік органдарына енгізу жолындағы іс-шараларының 1920-1929 жылдар аралығындағы тарихы талдауға алынады. Құрылтай съезде қабылданған «ҚАКСР еңбекшілері құқығының декларациясында» әрбір ұлттың барлық мемлекеттік мекемелер мен мектептерде ана тілін бірдей пайдалану құқығы бар екені және олардың әрбіріне еркін ұлттық даму құқығы берілуі тиіс екені мәлімделді. Біз ҚАКСР-інде қазақ тілінде іс жүргізуді енгізу тарихын 4 кезеңге бөліп қарастырамыз: 1) ҚАКСР-і құрылған күннен бастап 1923 жылдың 29 тамызына дейінгі, яғни, ҚазОАК жанынан Қазақ тілінде іс жүргізуді ендіру жөніндегі комиссия құрылғанға дейінгі аралық; 2) Комиссия құрылған күннен бастап комиссия таратылғанға дейінгі аралық, яғни, Орталық комиссияның қызмет кезеңі; 3) 1926 жылдың 14 тамызынан бастап 1932 жылдың 13 шілдесіне дейінгі қазақ тілінде іс жүргізуді енгізу жұмысы Жұмысшы-шаруа инспекциясы халкоматына жүктелген кезең; 4) ҚазОАК Президиумы жанындағы өндіріс пен аппаратты жергіліктендіру жөніндегі өлкелік комитеттің 1936 жылдың 23 қазанына дейінгі қызмет кезеңі. Қазақ тілін іс жүргізуге енгізу жолындағы жұмыстың барлық кезеңінде біршама табыстарға қол жеткізілгенімен, бұл шаралар дәл бүгінгі таңдағыдай сәтсіздіктерге ұшырап, міндеттер ешқашан толық орындала қойған жоқ.

Аңдатпа. Мақалада Орталық Азия өңірінде көрші орналасқан, даму деңгейі, тарихы және мәдениеті, тілі, діні ұқсас, түбі бір түркі елдері Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы өзара ынтымақтастық қатынастардың даму деңгейі талданып, екі жақты қатынастардың жеткен дәрежесі, нәтижесі зерттелген. Екі елдің арасындағы қатынастар дипломатиялық байланыс орнатылғаннан бастап бірнеше кезеңдерге бөлініп қарастырылып, халықаралық қатынастар ғылымы деңгейінде жан-жақты талдау жасалынған. Екі мемлекеттің арасындағы саяси және экономикалық ынтымақтастықтың негізгі көрсеткіштері мен нәтижелері талданып, салыстырылып, қазіргі кезге дейін екі елге де қандай пайдасы болғаны анықталып, нақты қорытынды жасалған. Көрші елдер арасындағы қатынастардағы жетістіктер анықталып, бүгінгі күнге дейін шешілмей келе жатқан проблемалық мәселелер зерделенген. Автор қазіргі күнге дейін көршілес орналасқан елдер арасындағы саяси, экономикалық ынтымақтастықтың нәтижелері қанағаттанарлық деңгейде екенін атай отырып, екі елдің арасындағы кейінгі кезде орын алған сауда-тауар айналымындағы, кедендік қатынастардағы келіспеушіліктердің пайда болу себептеріне талдау жасай отырып, екі жақтың да осы кедергілерді болдырмауға тырысуы керектігін және бұл даулы мәселелер өзара келісімдер арқылы шешілуі қажеттігін негіздейді. Сонымен бірге автор халықаралық қатынастар маманы ретінде аталған мәселеге қатысты өз ұсыныстарын көрсете білген.

Аннотация. В статье, на основе широкого круга архивных документов, большая часть из которых впервые вводится в научный оборот, хронологически последовательно и комплексно освещен процесс формирования и боевой путь трех войсковых соединений Казахстана периода Великой Отечественной войны Советского Союза – 81-й отдельной, а также 96-й и 105-й национальных (казахских) кавалерийских дивизий. Процесс создания и сколачивания этих войсковых соединений, осуществлявшийся за счет людских и материально-финансовых ресурсов республики, столкнулся с объективными трудностями, вытекавшими из социально-экономического состояния Казахстана. Несмотря на все предпринимаемые усилия и меры со стороны руководства Казахской ССР, из-за острой нехватки обученных кавалерийскому делу бойцов и командиров, необходимости изготовления кавалерийского вооружения, обмундирования и снаряжения, спешной мобилизации конского состава и автотранспорта, ни одна из вышеупомянутых дивизий не была сформирована полностью в указанные сроки. У созданных с помощью всех областей Казахстана этих кавалерийских соединений дальнейшая судьба сложилась по-разному: 81-я кавдивизия попала в окружение под Сталинградом, и была разгромлена; 96-я кавдивизия была расформирована уже спустя два месяца после начала формирования; а ее личный состав позднее был отправлен на Брянский фронт; расформированная же летом 1942 г. под Москвой 105-я кавдивизия была направлена на усиление и комплектование других воинских формирований.