МРНТИ11.25.91

К ВОПРОСУ О РАСШИРЕНИИ ЕВРАЗИЙСКОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОЮЗА

К.Н. Макашева¹, Е.Б. Конуспаев²,

¹д. и. н., профессор, КазНУ имени Аль-Фараби,

Казахстан,г. Алматы.

²PhD докторант, КазНУ имени Аль-Фараби, Казахстан,г. Алматы.

Аннотация:Евразийский экономический союз (ЕАЭС) успешно прошел этап становления как международной региональной организации, получил международную правосубъектность и на данном этапе наиболее актуальная задача это развитие Евразийского экономического союза – вопросы расширения ЕАЭС. В данной статье дается анализ возможных путей расширения ЕАЭС, рассматриваются проблемные узлы процесса расширения и возможные кандидаты для следующего вступления в ЕАЭС.

Ключевые слова: Евразийский экономический союз, региональная организация, расширение, проблемные узлы, кандидаты.

IRSTI11.25.91

ON THE ISSUE OF EXPANDING THE EURASIAN ECONOMIC UNION

Makasheva K.N. ¹, Konuspaev Ye.B. ²,

¹Doctor of History, Professor, Al-Farabi Kazakh National University.

Kazakhstan, Almaty.

²PhD student, Al-Farabi Kazakh National University.

Kazakhstan, Almaty.

Abstract:The Eurasian Economic Union (EAEU) has successfully passed the stage of formation as an international regional organization, received an international legal personality, and at this stage the most urgent task is the development of the Eurasian Economic Union – the issues of expansion of the EAEU. This article analyzes the possible ways of expanding the EAEU, discusses the problematic nodes of the expansion process and possible candidates for the next entry into the EAEU.

Keywords: Eurasian Economic Union, regional organization, expansion, problem nodes, candidates.

Кіріспе. Еуразиялық интеграция саяси және әлеуметтік-экономикалық дамудың жаһандық тенденцияларына сәйкес келеді. Таяу онжылдықтарда әлем орталықтандырылмаған жаһандануға көшетіндігі және оның аясында қарқынды дамып келе жатқан аймақтық державалар өздеріне тиісті аймақтарды біріктіре алатындығы сөзсіз. Бұл модельге өту көптеген елдер қатысатын дағдарыстар мен аймақтық қақтығыстармен бірге жүруі мүмкін. Алайда, мұндай теріс көріністер интеграциялық үдерістерді кері қайтара алмайды. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті, Елбасы Н.Ә. Назарбаев Еуразиялық Экономикалық Одағы Келісіміне қол қою рәсімінде «Еуразиялық экономикалық одақ экономикалық сипатқа ие және интеграциялық үдеріске қатысушы мемлекеттердің тәуелсіздігі мен саяси егемендігі мәселелеріне әсер етпейді», - деді (Назарбаев, 2014).

Қазіргі кезде елдердің экономикаларының еркін қозғалысы, инфрақұрылымдық дамуы, технологиялар, көлік байланыстарының өзара тәуелділік жағдайында біз мемлекеттердің аймақтық, аймақаралық және жаһандық деңгейдегі интеграциялық белсенділігінің өсуіне куә болып отырмыз. Қазіргі уақытта географиялық орналасуы, интеграция салалары мен мүшелер саны бойынша ерекшеленетін 240-тан астам көпжақты интеграциялық бірлестіктер құрылып, жұмыс істейді. «Аймақтық интеграция посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттер жаһанданудың артықшылықтарын арттыруға және оның шығындарын азайтуға мүмкіндік беретін құрал болады», - деп санайды ресейлік ғалымдар (Буторина, Захаров 2015: 53). Еуразиялық экономикалық одақ Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі еуразиялық кең ауқымды интеграциялық жоба болып табылады. Еуразиялық Экономикалық одақ туралы шарттың бірінші бөлімінің 1-ші бабында «Одақ халықаралық құқық субъектілігіне ие, өңірлік экономикалық интеграцияның халықаралық ұйымы болып табылады» - жазылған. Сонымен қатар, «мүше мемлекеттер халқының өмір сүру деңгейін арттыру мүддесіне орай олардың экономикаларының тұрақты дамуы үшін жағдай жасау; Одақ шеңберінде тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, капиталдың және еңбек ресурстарының бірыңғай нарығын қалыптастыруға ұмтылу; жаһандық экономика жағдайында ұлттық экономикаларды жан-жақты жаңғырту, кооперациялау және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылады» делінген (Еуразиялық экономикалық одақ құру туралы шарт, 2015).

Айтып кететін жайт, ЕАЭО саяси бірлестік болып табылмайды. ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер Одақтың құзыретіне беруден, саясиландырудан және ұлттық егемендігіне тигізетін мәселелерден алдын ала бас тартты. Одақ шеңберінде мүше мемлекеттердің тең құқықтығы, ұлттық мүдделерін ескеру, егеменді теңдігі, яғни, тек экономикалық ынтымақтастық мәселелері қарастырылады.

Бүгінгі таңда басты міндет – ЕАЭО-ның сапалы дамуы. Еуразиялық экономикалық одақты құру туралы Келісімнің қорытынды ережелерінің «Одаққа кіру» атты 108-бабында «Одақ оның мақсаттары мен қағидаттарын бөлісетін кез келген мемлекеттің мүше мемлекеттермен келісілген шарттарда кіруі үшін ашық» - деп айтылған (Еуразиялық экономикалық одақ құру туралы шарт, 2015). Сондықтан, қысқа мерзімде жаңа елдерді тартуға және сауда-саттық саласында ғана емес, сонымен қатар басқа да салалардағы ынтымақтастықты кеңейтуге қатысты мәселелер шешілетіні анық.Посткеңестік кеңістікте ЕАЭО-ға ұқсас даму әлеуеті бар жұмыс жасайтын және перспективалы өсетін еларалық қауымдастықтар жоқ. Ресей премьер-министрі Дмитрий Медведев Еуразиялық экономикалық одақтың (ЕАЭО) кеңеюі мүмкін екенін айтты. «Біздің одақ ашық, қазір бізде бақылаушылар да бар, құрамы да кеңеюі мүмкін», - деді Ресей Федерациясы үкіметінің басшысы. Сонымен бірге Медведев ЕАЭО-мен өзара әрекеттесуге 100 ел қызығушылық танытып отырғанын атап өтті.

ТМД, өкінішке орай, посткеңестік интеграцияның толыққанды құралы ретінде орын ала алмады. Посткеңестік мемлекеттердің жекелеген аймақтық блоктарға бірігуі (мысалы, Орталық Азия Одағы) күткен нәтиже бермеді. Посткеңестік кеңістіктегі көптеген мемлекеттер үшін ЕО құрылымына кіру перспективалары алыпсатарлық күйінде қалады және экономикалық және әлеуметтік пайдаға кепілдік бермейді, кем дегенде бастапқы кезеңде. Осыған байланысты, ЕАЭО ортақ интеграциялық әлеуетін және интеграцияның мүмкін болатын нақты бағыттарын мұқият зерделеу қажет.

Әдістер. Зерттеудің әдіснамалық негізі кең. Еуразиялық экономикалық одақты басқа халықаралық ұйымдармен салыстырмайынша, оны толыққанды түсіну және ішкі мәнін ұғына қою мүмкін емес десе болады. Сондықтан да мәселені теоретикалық және әдістемелік тұрғыдан зерттеудің негізін ең алдымен салыстырмалы сараптамалар құрады. Салыстырмалы сараптама өз кезегінде тарихи шолумен толықтырылды. Сол себепті мәселені талдау барысында тарихи әдістеме кеңінен қолданылды. Қоғамдық құбылысты зерттеудің әдістемелік негізі ретінде сондай-ақ, диалектикалық әдістермен бірге жүйелі сараптау әдісін де атап өтуге болады. Бұл жерде сарапталынатын құбылыстар негізінен өзіне тән қарқындылығымен және өзара тәуелділігімен ерекшеленді.

Ғылыми мақала отандық жәнешетелдік ғалымдардың еңбектерінің жиынтығына негізделген. Жұмыста келесі ғылыми зерттеулердіңпринциптері қолданылады: объективтілік, тарихшылдық, мәселеніжан-жақты талдау. Объективтілік – зерттелетін тарихи кезеңдегі объективті заңдылықтарды ескере отырып, тарихи үдерістің дамуын қарастыруға, нақты фактілерге сүйенуге, әр оқиға мен құбылысты олардың жан-жақты және үйлеспейтіндігінде қарастыруға міндеттейді.

Тарихшылдық қағидасы – тарихи зерттеулер үшін ең маңыздыларыныңбірі. Тарихи құбылысты зерттегенде, бұл құбылыстың қайда, қандайсебептермен (саяси, идеологиялық, экономикалық, әлеуметтік) пайдаболғанын, оның басында не болғанын, қалай дамығанын және соңындақалай пайда болғанын ескеру қажет. Сонымен қатар, тарихи жәнелогикалық әдістер қолданылды. Тарихи әдіс тарихты оның дамуыныңжалпы заңдылықтары көрінетін барлық өзіне тән белгілері менерекшеліктерін дәйекті түрде дамытумен байланыстырады.

Талқылау. Еуразиялық интеграция мәселелері көптеген авторлардың ғылыми ізденістерінің, зерттеулерінің, ғылыми еңбектерінің негізін қалады. Қазіргі кездегі ғылыми әдебиетттерде зерттеліп отырған мәселелер бойынша көптеген еңбектер бар. Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуы интеграциялық үдерістерді жеделдетті. Әлемдік қауымдастықтағы динамикалық геосаяси өлшемдер еуразиялық интеграцияның жаңа мәселелері мен сын-қатерлерін тудырады. Бұл жағдай үнемі бақылау мен зерттеуді қажет етеді.

Қазақстандық тарихнамаға келетін болсақ, Еуразияшылдық мәселесін зерттеуге үлкен үлес қосқан экономика ғылымдарының докторы, ЕурАзЭҚ Интеграциялық комитетінің төрағасы Н. Исингарин еңбектерін атап кету жөн (Исингарин Н. 1996а, Исингарин Н. 1996 б,Исингарин Н. 1997 в, Исингарин Н. 1998 г). Өз еңбектерінде Н. Исингарин интеграцияның қажеттілігін, өзектілігін көрсетеді, ТМД шеңберіндегі интеграцияның жетістіктері мен кемшіліктерін талдайды. Сонымен қатар ЕАЭҚ Бас хатшысы Т. Мансуровтың еңбектерін атаймыз (Мансуров Т.А., 2001 а, Мансуров Т.А., 2011 б, Мансуров Т.А., 2014 в).

Қазақстанның сыртқы саясатындағы еуразиялық идея мәселесін Е.А. Идрисов талдайды (Идрисов, 1998).

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті халықаралық қатынастар факультетінің бір топ ғалымдары Еуразия интеграция мәселесімен тығыз айналысады. Бұл топтың көшбасшы болған Еуразиялық зерттеу орталығының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Ж.У. Ибрашев Еуразия интеграциясын жан-жақты зерделеп, ғылыми конференция өткізіп, көптеген ғылыми еңбектерін жариялаған (Ибрашев, 2014 а, Ибрашев 2013 б, Абдугазиева, 2013). Сонымен қатар, қазақстандық ғалымдар Мовкебаева Г.А., Губайдуллина М.Ш. (Gubaidullina, 2013), Л.Ф. Деловарова (Деловарова, 2019 а, Деловарова, 2017 б). Лаумуллин М.Т. еңбектері (Лаумулин, 2016) ерекше орын алады. Бұл еңбектерде қазіргі ахуал, қазіргі мәселелер мен сын-қатерлер, сондай-ақ, қазіргі геоэкономикалық және геосаяси жағдайларда Еуразиялық экономикалық одақтың кеңею перспективалары қарастырылады.

ЕАЭО функционалды құрылым, экономикалық дамудың ықпалды және тартымды орталығы, жағымды перспективалары бар аймақтық нарық ретінде Ресей ғалымдары Винокуров Е., Либман А. (Винокуров, Либман, 2005), ,Кнобель А. (Кнобель, 2015), С. Бирюков, А. Барсуков, Д. Березняков С. Козлов (Бирюков және т.б., 2014) қарастырады. Ғалымдар қауіптерді болдырмауға және сын-қатерлерге жауап беруге арналған жан-жақты векторлы стратегия қажет екенін көрсетеді.

Біздің зерттеу үшін Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің ғалымдарының жұмыстары да қызықты. Армения ғалымдары өз жұмыстарында әртүрлі аспектілерін қарастырады: Г.Р. Арутюнян, Г. Харутюнян Ресей мен Армения арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытудың ерекшеліктері мен бағыттарын зерттесе (Арутюнян, Харутюнян, 2011), В.Г. Диланян Армения Республикасының Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа бірігу мәселелесін қарастырады. (Диланян, 2013). Қырғызстан ғалымдары Е.Г. Гарбузарова Қырғызстанның Кеден одағына кіру перспективаларын сипаттайды (Гарбузарова, 2014), Кожемякин С.В. Қырғызстанның Орталық Азиядағы интеграциялық үдерістер айнасындағы сыртқы саясатына баға береді (Кожемякин 2014). Аталған ғалымдар Еуразиялық экономикалық одақтағы осы мемлекеттердің рөлін, интеграциялық перспективаларын, ұсынылған мемлекеттердің аймақтық еуразиялық интеграция жағдайындағы даму стратегиясын айқындайды.

Нәтижелер. ЕАЭО кеңейту стратегиясы геоэкономикалық және геосаяси қатынастардың шоғырландырылған субъектісін құруға бағытталған, жаңа мүше мемлекеттер үшін тартымды аймақтық халықаралық ынтымақтастықтың жұмыс үлгісін құруға бағытталған. Кеден одағы мен ЕАЭО құрылым ретінде құрылды, олардың ядросы құрылды, ортақ интеграция стратегиясы келісілді. Енді мәселе ынтымақтастықты тереңдету туралы болып отыр. Кез-келген халықаралық институттың дамуы ұлттықтан жоғары органдарды құруды көздейді, бұл қатысушы елдердің егемендігін және өздерінің даму мүмкіндіктерін жоғалтуын білдірмейді.

ЕАЭО стратегиялық ұзақ мерзімді сипаттағы көпфункционалды алаң ретінде әрекет етеді. Бірінші кезең мен формасы тауарлардың еркін қозғалысын қамтамасыз етуге арналған экономикалық одақ болды. 2015 жылы бірыңғай энергетикалық нарықты қалыптастыру басталды, 2025 жылға қарай еуразиялық экономиканың дамуын ынталандыруға арналған бірыңғай еуразиялық көмірсутек нарығын құру жоспарлануда.

ЕАЭО – бұл Еуразиядағы жұмыс істейтін халықаралық ынтымақтастық институты, ол мүше елдер арасындағы экономикалық қатынастарға айтарлықтай әсер етеді, құрамы кеңейтілуі мүмкін ашық бірлестік болып табылады. Бұл бірлестік ДСҰ-ның жалпыға бірдей нормалары мен қағидаттары негізінде жұмыс істейді. Тауарлардың, қызметтердің, капитал мен жұмыс күшінің еркін қозғалуымен ортақ нарық қалыптастырылған.

Еуразиялық экономикалық одақтың кеңеюі екі жолмен жүруі мүмкін: біріншіден, Еуразиялық экономикалық одақ «экстенсивті» даму жолын – одан әрі кеңейту арқылы – бұрынғы посткеңестік республикалардың ішінен жаңа мүшелер қабылдау арқылы жеделдете алады. Екіншіден, Еуразиялық экономикалық одақ одақтастық модернизациялау стратегиясын («қарқынды даму жолы») немесе «эндогендік» дамуды жүзеге асыра алады, бұл ЕАЭО-ның «қарқынды» дамуында маңызды рөл атқаратын әлемдік экономикада Еуразиялық одақтың бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға ықпал етеді. Одақтың модернизациясы, бір жағынан, ұлттық модернизация бағдарламалары, екінші жағынан, ЕАЭО аясындағы келісілген мемлекетаралық индустриалды саясат болып табылады.

Экономика саласының мамандары болмағандықтан, Біз Еуразиялық экономикалық одақтың дамуының «экстенсивті» жолын әрі қарай кеңейту арқылы – бұрынғы посткеңестік республикалардың ішінен жаңа мүшелер қабылдау арқылы қарастыруға тырысамыз.

Қазақстандық ғалым Р. Бурнашевтің айтуынша, «ЕАЭО шын мәнінде дамудың үш векторына ие. Бірінші вектор – ынтымақтастықты жақсарту векторы, екінші вектор – ынтымақтастықты тереңдету векторы, үшінші вектор - ЕАЭО кеңейту векторы » (Бурнашев, 2015).

Халықаралық ынтымақтастықтың кез-келген түрін дамытудың классикалық моделі – кеңейту векторы, ол осы құрылымға жаңа қатысушыларды қосуды көздейді», - деді ол. Бірақ көрсетілген үш бағыт белгілі бір проблемалық тұстарды туғызады. Р. Бурнашев ЕАЭО кеңеюімен байланысты төрт маңызды мәселені ЕАЭО дамуындағы маңызды нүктелердің үлкен тобы деп атады.

Бірнеше түйінді мәселелерді ресейлік ғалымдар С. Бирюков, А. Барсуков, Д. Березняков және С. Козлов та атап өтеді (Бирюков, С. т.б. 2016 ) Олар, біріншіден, ұлттық және аймақтық мәселелерді халықаралық институт ретінде ЕАЭО-ға аудару. Екіншіден, ЕАЭО жаңа мүшелерінің біржақты артықшылықтарға қол жеткізуге тырысуы. Үшіншіден, ЕАЭО мүше елдердің құқықтарының нақты теңдігін қамтамасыз ету мәселесі. Төртіншіден, ЕАЭО мүше елдер тарапынан жаңа мүшелерге алаңдаушылық білдіру.

Проблемалық тораптардың бірінші тобын – ұлттық және аймақтық проблемаларды ЕАЭО-ға халықаралық институт ретінде беру жағдайында қарастыра отырып, ғалымдар Арменияның ЕАЭО құрамына қосылуын мысал ретінде келтіреді. Арменияның Әзірбайжанмен қарым-қатынастарында күрделі проблемалар бар екені белгілі, бұл ұлттық мәселелер ЕАЭО-ға беріледі деп қорқыныш болған. Бұл жағдайда Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті, Елбасы Н. Назарбаев Арменияның ЕАЭО-ға қосылуын талқылау кезінде Арменияның БҰҰ белгілеген шекарада ЕАЭО-ға қосылатындығын нақты айтқан кезде үлкен рөл атқарды. Бұл ескертпе ЕАЭО – бұл ұлттық мәселелерді оның күн тәртібіне енгізуді көздемейтін экономикалық құрылым деген көзқарасты бекітті.

ЕАЭО жаңа мүшелерінің біржақты артықшылықтар мен артықшылықтарға қол жеткізуге тырысуы мәселелік түйіндердің екінші тобы болып табылады. Бұл өте үлкен көлемде өтемақы алуға тырысқан Қырғызстанға тән. Өйткені Қытаймен шекаралардың жабылуы қытай тауарларын экспорттаумен айналысатын халықтың едәуір бөлігінің экономикалық жағдайын нашарлатады, сондай-ақ Қытаймен бірлескен инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруда ЕАЭО-ға интеграциялану салдарынан туындаған қиындықтарға байланысты. Бішкекте интеграция логистика жобаларың бұзуы мүмкін, осы жобаларды жүзеге асыру үшін қажетті машиналар, адамдар мен жабдықтардың қозғалысына әсер етуі мүмкін деп санаған.

Мәселелік түйіндердің үшінші тобына келетін болсақ – ЕАЭО-ға мүше елдердің нақты және нақты құқықтарының теңдігін қамтамасыз етуге қатысты мәселе ЕАЭО негізгі негізін салушы мүше-мемлекеттер мен оның жаңа мүшелері арасындағы теңгерімсіздіктерді алдын алуға қатысты. Мәселе ЕАЭО-ның тең мемлекеттердің одағы екендігі және ЕАЭО мүшелері осы ұйымның негізін құраған елдер сияқты тең қатысушы бола алатындығы туралы болды.

Сонымен, проблемалық тораптардың төртінші тобы жаңа өтініш беруші елдерге қатысты ЕАЭО мүшелерінің «осы серіктестіктің мүшелері қаншалықты сенімді серіктес екендігі, олардың Одақ қызметіне қаншалықты қатысуы стратегиялық және ұзақ мерзімді артықшылықтармен байланысты» деген қорқыныштан тұрады. Мысал ретінде 1998 жылы Қырғызстанның ДСҰ-ға біржақты қосылуын келтіруге болады. Соның нәтижесінде Орта Азия интеграциясы жоққа шығарылған. Қырғызстанның бұл шешімі біржақты болды және Орталық Азиядағы серіктестермен келісілмеді. Ол кезде Орталық Азия одағын құру туралы келіссөздер жүріп жатқан болатын. Бірақ Қырғызстан ДСҰ-ға кіргеннен кейін Орталық Азия Одағы туралы айту мүмкін болмады.

Осылайша, анықталған мәселелік түйіндер ЕАЭО кеңеюі күрделі және мәселелік үдеріс екенін көрсетеді. Дегенмен, қиындықтар мен қарама-қайшылықтарға қарамастан, ЕАЭО-ның дамуы, институционалды ұйымдастыруды жетілдіруі және дәстүрлі мүше елдердің орнын қайта орналастыру жалғастыруда.

Жан-жақты дамудың алғашқы қадамы, әрине, бұрынғы кеңестік республикалардың ішінен жаңа мүшелердің кіруі арқылы ЕАЭО посткеңестік кеңістікте одан әрі кеңеюі болуы мүмкін.

ЕАЭО-ға кіруге ең үлкен үміткер – Тәжікстан Республикасы. 2015 жылдың басында Тәжікстан Республикасының Экономикалық даму және сауда министрлігінде Тәжікстанның ЕАЭО-ға қосылу мүмкіндігі мен оның барлық салдарын зерттейтін жұмыс тобы құрылды (Новость, 2015). Тәжікстанның ЕАЭО-ға кіру мүмкіндігіне келер болсақ, бұл жоспарлардың бүгінде қолдаушылары да, қарсыластары да бар. Тәжікстанда ЕАЭО құру туралы келісім жасалғанға дейін Еуразиялық экономикалық одаққа кіру стратегиясы бойынша жол картасы жасалды. Еуразиялық даму банкі Тәжікстанның Кеден Одағына мен Еуразиялық Экономикалық Кеңістікке қосылуының экономикалық әсерін бағалау үшін жүргізген зерттеу мұндай ықпалдастықтың елдің экономикалық әлеуетін көрсетеді (Оценка экономического эффекта присоединения Таджикистана к ТС и ЕЭП, 2013).

Тәжікстан – Еуразиялық экономикалық одаққа кіруге нақты үміткер болып саналады. Мұның себептері келесідей. Экономикалық тұрғыдан алғанда, Тәжікстан Ресей және Қазақстан экономикаларымен байланысты. Институционалды тұрғыда, ол бірнеше еуразиялық құрылымдардың, соның ішінде ҰҚШҰ мен Еуразиялық даму банкінің белсенді қатысушысы болып табылады. 1998 жылы Тәжікстан экономикалық және гуманитарлық салалардағы интеграцияны тереңдету туралы шартқа қосылды. 2015 жылдан бастап Тәжікстанда ЕАЭО-ға кірудің мақсатқа сәйкестігін қарастыру үрдісі жүруде.

Алайда, А. Князев Тәжікстанның ЕАЭО-ға кіру мүмкіндігі, қауымдастықтың басқа мүшелерін аймақтық қақтығыстарға тартуы мүмкіндігіне байланысты алаңдаушылық туғызады деп санайды (Князев, 2015).

Тағы бір мүмкін үміткер – 33 миллион халқы бар Өзбекстан Республикасы. Ресми Ташкент Еуразиялық одаққа кіруге асықпаса да, Өзбекстан халқының 68%-ы, 2014 жылғы тамыздағы Еуразиялық монитор сауалнамасына сәйкес, республиканың ЕАЭО-ға кіруін қолдайды (Задорин, 2015). Өзбекстан үшін 184 миллионнан астам адам тұратын ЕАЭО-тық үлкен нарығы ашылады. Ел экономикасы нығаяды және дәстүрлі серіктес елдермен ынтымақтастығы күшейеді. Егер Өзбекстан ЕАЭО-тық мүшесіне айналса, ұйым нарығы өзге мемлекеттер үшін үлкенірек және тартымдырақ болады. Әрине, бұл үрдістің қашан басталып, Өзбекстанның қашан одақ мүшесі болатынын айту қиын.

Өзбекстан өз ресурстарына (шикізат және демографиялық), оның ішінде (қайта) индустрияландырудың өз бағдарламасына негізделген әлеуметтік-экономикалық модернизацияға көптен бері сеніп келді. Өзбекстандық өнімдерді сатудың ықтималды нарығы, 1998 жылы желтоқсанда Қырғызстанның ДСҰ-ға кіруі салдарынан жүзеге аспай қалған Орталық Азия Одағы аясында құрылуы керек еді. Осы бағытты ұстана отырып, Өзбекстан ешқашан өзге бұрынғы кеңестік республикалармен толық экономикалық интеграцияны көздемеді. Ол өз кезінде Орталық Азиялық одақтан шығып кетті, Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтан шықты, Кедендік одаққа кіру туралы ұсынысты қабылдамады, тіпті 2020 жылға дейін ДСҰ-ға кіруге ниет білдірмеді. Алайда, мемлекеттің ресурстық базасы шектеулі болды, демография мен жұмыссыздық мәселелері көбірек айқындалды, ал кейбір сәтті инвестициялық және жоғары технологиялық жобалар кешенді және жүйелі қайта индустрияландыру туралы айтуға мүмкіндік бермеді. Президент Шавкат Мирзиёевтің Өзбекстанның ЕАЭО-ға кіру мәселесін қарастыру туралы шешімі Ташкенттің өз серіктестерімен сауда-экономикалық және саяси өзара әрекеттестігі қисындылығынан туындайды. Оның үстіне, бұл техникалық жағынан да кенеттен немесе мезеттік шешім болып табылмайды. Ташкенттің ЕАЭО-мен өзара әрекеттесу жолдары бұның алдында объективті себептерге байланысты болды: Ресей мен Қазақстан – кедендік және экономикалық кеңістіктің ядросын құрайтын ең маңызды екі сауда серіктесі болып табылады (Өзбекстан саудасының 30%-ін ЕАЭО үлесі құрайды). Өзбекстан өз ұстанымын нығайту үшін бұл үдерістерден тыс қала алмайды. ЕАЭО-ға мүше болу – бұл тек болып жатқан үрдістерден хабардар болу мүмкіндігі ғана емес, ең бастысы – оның іштен бірігуіне ықпал етуге ашар жол. Өзбекстан Еуразия үшін маңызды болып табылатын экономикалық шешімдер қабылдаған кезде елемеуге болатын мемлекет емес. Жаңадан сайланған Өлий Мәжілісі сенатының алғашқы отырысында «Интеграция жайында пікір білдіруге рұқсат етіңіз. Біздің азаматтарымыздың көбісі шет елдерде жұмыс істейді. Қазақстан мен Ресейде. Біз осы мәселеге немқұрайлы қарай алмаймыз. Мына бір нәрсені есте сақтаңыздар. Ешкім ешқашан ешкімге тәуелсіздікті бермейді. Тәуелсіздік халық сенген президенттің қолында. Біз қандай артықшылықтар мен кемшіліктердің бар екенін көреміз. Көрермен сияқты боламыз. Не істесек те, ұлттық мүддемізді ескеріп істейміз. Соған сенімді болыңыз»,- деп атап өтті (Мирзиёев, 2020).

Әзірбайжан үшін, Ресейдің «кең серіктестік» формуласына сәйкес оны «жайлап» ЕАЭО құрылымдарына қосуға деген ұмтылысына қарамастан, Армения да кіретін осы қауымдастықтан формалды түрде тыс болу тартымдырақ болып көрінеді.  Баку мен Ереванның, өте қиын саяси мәселелерді шешпей, жақын арада тауарлар мен жұмыс күшінің еркін жүруі үшін шекараны екіжақты ашу жағдайын елестету қиын. Өзін «түркі әлемінің» құрамына кіретін және НАТО мен Ресейдің стратегиялық серіктесі ретінде әрекет ететін бейтарап «блоктык емес мемлекет» ретінде ұстану Азербайжан басшылығына саяси және экономикалық дивидендтерге қол жеткізуді көздеуге мүмкіндік береді. Таулы Қарабах төңірегіндегі шиеленіс, сондай-ақ, Әзірбайжанның басым серіктестерінің бірі болып саналатын Түркияның Ресеймен қатынастарының жуырда нашарлауы, оның жақын болашақта еуразиялық интеграцияға дәйекті түрде қосылуына сенуге мүмкіндік бермейді.  Әзірбайжанның ресейлік энергетикалық транзит жобалармен бәсекелесетін бірқатар жобаларына қатысуы да оның ЕАЭО-ға қатысуын қиындатады.  Әзірбайжан Кеден Одағы немесе ЕАЭО-ға кіру мүмкіндігіне ешқандай сілтеу жасамай, ЕО-мен бірлестік туралы келісімге қол қоюдан бас тартты.  Кейбір әзірбайжандық сарапшылар Баку еуразиялық интеграция жобасына қатысуды қарастыруы керек деп санайды, бірақ бұл тек сарапшылардың пікірі болып қалуда. 2016 жылдың сәуір айының басында «қайта жанданған» Таулы Қарабахтағы қарулы қақтығыс оның еуразиялық жобаларға қатысуын қазіргі жағдайда мүмкін емес етеді.

Үлкен газ қорына иелік ететін Түрікменстанның кез-келген сыртқы бірлестіктерге қатысты ұстанымы ерекше. Ол бейтараптылықты ресми түрде бекіте отырып, ЕО, Ресей, Қытай және Иран мүдделері арасында тепе-теңдікті сақтайды. Батыс та, Иран да, Қытай да энергетика саласындағы маңызды серіктес ретінде санайтын Түрікменстан мен Ресей арасындағы 2015 жылғы жазғы «газ» шиеленісі бұл жағдайдың дәлелі болып табылады. Бұл кездейсоқтық емес: газ өндірісі рекордтық 80 млрд м3-ге жетті, сонымен қатар жылдан жылға оның өндірісі 10% артып келеді. Сонымен бірге, Түркіменстанның Ауғанстанмен шекарасындағы жағдайдың шиеленісуі (түрікмен шекарашылары тарапынан құрбандар бар болған шекара бекеттеріне жасалған бірнеше шабуылдар) Ашхабадтың «өзін-өзі қамтамасыз ету» стратегиясына, кем дегенде, күмән тудыртқызады және оны ШЫҰ-мен байланысты нығайтуға итермелейді.

Вашингтонның бастамасымен бекітілген, Орталық Азияның бес мемлекеті мен АҚШ арасында жасалған 5+1 Келісімі Орталық Азия мемлекеттерінің қауіпсіздігіне кепілдік бере алмайды. Аймақтық қауіпсіздік тиімді механизмдерін тек Ресей мен Қытайды қосатын кең ауқымды мемлекеттер коалициясы негізінде құруға болады. Сонымен бірге, Түркіменстанның ЕАЭО-ға қосылуы, оның экономикалық мүдделерінің ЕАЭО мүшелерінің мүдделерімен алшақтығына байланысты, жақын болашақта мүмкін емес.

Молдоваға келетін болсақ, 2018 жылы 14 мамырда Молдова Республикасына ЕАЭО-да бақылаушы мемлекет мәртебесін беру интеграция жолындағы маңызды қадамға айналды. Бұл Кишинев үшін бірқатар мүмкіндіктерді ашатын, ЕАЭО-мен ынтымақтастық үшін ыңғайлы және икемді формат болып табылады. Мәселен, байқаушы мемлекеттің өкілдері Одақ органдарының жұмысына қатыса алады және ЕЭК жанынан Молдованың тиісті өкілдігін ашуға мүмкіндік алады. Молдованың ЕАЭО-қа кіру мүмкіндігі туралы сұраққа, Sputnik Қазақстан мультимедиялық баспасөз орталығындағы Мәскеу-Бішкек-Ереван-Кишинев-Нұр-Сұлтан бейнекөпірі форматындағы баспасөз мәслихатында Еуразиялық экономикалық комиссияның сауда бойынша алқа мүшесі (министрі) Вероника Никишина былай жауап берді: «Егер саяси ерік-жігер, экономикалық алғышарттар болса, келіссөздер процесін бастау үшін барлық шаралар сақталса, кейінгі іс-әрекеттер түсінікті болады. Молдова мен ЕАЭО заңнамаларын үйлестірудің жол картасы жылдам уақыт аралығында жасалуда. Сәйкестікке жеткен кезде қосылу процесі жүреді» (Сможет ли Молдова присоединиться к ЕАЭС, 2019). Бірақ саяси ерік бар. Молдавия Президенті Игорь Додон айтқандай: «Біз қандай-да бір кезеңде ЕАЭО мүшесіне айналамыз ба? Мен мұны жоққа шығармаймын. Менің ойымша, бұл Молдова үшін дұрыс болар еді».

Экономистер атап өткендей, Украина экономикасы үш бастамашы елден басқа, еуразиялық интеграциялық бірлестікке қатысудың ең қажет мүшесі болды және болып келеді. Оның халқының саны Ресейден кейін ең үлкен болды (44,3 млн.). Кірген жағдайда, ол одақтың жалпы халық санын 223,3 миллион адамға дейін жеткізер еді. Ұзақ уақыт бойы Украина посткеңестік кеңістіктегі Ресейден кейінгі ең үлкен экономика болып келді. Алайда, Украинадағы дағдарысқа байланысты, оның ЕАЭО-қа қатысуы осы кезеңде мүмкін емес болып көрінеді.

Қорытынды. Еуразиялық интеграция процесі әртүрлі мүдделер, тарихи тамырлар мен геосаяси контекстке байланысты күрделі және көп қырлы құбылыс.

ЕАЭО-ның құрулуы интеграциялық картада жаңа геосаяси ойыншының пайда болуын білдіреді. Бұл интеграцияның болашағын болжау қазір қиын, бірақ бір нәрсе айқын: ЕАЭО посткеңестік кеңістіктегі ең перспективалы ұйым. Бұл ұйым Еуразияның экономикалық өзегі, тарту орталығы болуға, аймақта елеулі ықпал етуге қабілетті болуы сөзсіз.

Еуразиялық экономикалық одақтың одан әрі интеграциясы посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттермен серіктестік қарым-қатынас орнатуға байланысты. Мемлекеттердің «тарихи жақындығын» одан әрі толық пайдалану үшін күш-жігерді қолдау және дамыту қажет сияқты. Т. Мансуровтәң айтуы бойынша «Н.Назарбаев «елдер өзегі» негізінде мемлекеттердің нақты өмірлік одағын құруды ұсынды, ол аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікке қол жеткізуге ықпал етуі керек еді (Мансуров 2011: 96). ЕАЭО интеграциялық құрылыста айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізе алады. ЕАЭО міндеттерінің бірі қатынастарды тең шарттарда құруға деген ұмтылыс болуы керек .

Осылайша, төрт елдің ЕАЭО-қа кірген жағдайында, оның халқы 84,9 млн. адамға, яғни, 263,8 млн. адамға дейін өседі. Бұл қажетті 300 млн. адамды құрайтын ішкі нарықтың 88%-ын құрайтын еді. Тек осындай жолмен ғана Еуразиялық экономикалық одақты әлемдік дамудың көшбасшылары қатарына қосуға, оны жаһандық экономикада бәсекеге қабілетті етуге және құрылып жатқан көпполярлы әлемнің маңызды субъектілерінің бірі етуге болады.

Әдебиеттер мен деректер тізімі:

Арутюнян Г.Р., Харутюнян Г. Ресей мен Армения арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықты дамытудың ерекшеліктері мен бағыттары. // Мемлекеттік және муниципалды басқару. – 2011. – № 4. – 217 б.

БирюковС., БарсуковА., БерезняковД., КозловС.Проблемы и перспективы расширения ЕАЭС http://svom.info/entry/676-problemy-i-perspektivy-rasshireniya-eaes/

Бурнашев Р. Казахстан и расширение ЕАЭС (проблемные точки) http://www.nasledie.ru/?q=node/4888. /

Буторина О.В., Захаров А.В.О научной основе Евразийского Экономического союза. // ЕЭИ. 2015, май. – № 2 (27). –С.53

Гарбузарова Е. Г. Қырғызстанның Кеден одағына кіру перспективалары. //Қырғыз-Ресей Славян университетінің Хабаршысы, 2014. – № 9. – С. 122-125.

Диланян В.Г. Армения Республикасының Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа бірігу мәселелері. // ХХІ ғасырдағы білім және ғылым мәселелері, 2013. – 63-67 бб.

Из доклада и.д. МИА «Евразийский монитор» Игоря Задорина на VI Евразийском Экономическом Форуме Молодежи. Екатеринбург. 22.04.2015. http://yeurasia.org/2015/04/23/eeyf_ekaterinburg_2015/ Дата публикации: 23.04.2015./

Винокуров Е., Либман А. Две евразийские интеграции. // Вопросы экономики.– №2.– 2013.

Выступление Президента Казахстана Н.Назарбаева на церемонии подписания Договора о Евразийском экономическом союзе29 мая 2014http://www.akorda.kz/ru/special/speeches/internal_political_affairs/in_speeches_and_addresses/vystuplenie-prezidenta-kazahstana-nnazarbaeva-na-ceremoniipodpisaniya-dog

Gubaidullina M. Idea of the Regional Integration in Central Asia: Projects and Prospects of Implementation. Eurasian Politics. Idea, Institutions and External Relations/Ed. Tulsiram and Ajay Patnaik. NewDelhi: KnowledgeworldKWPublishersPvtLtd., 2013. – 133-150 pp.

ДеловароваЛ. Ф. Миграционные процессы как фактор интеграции, сотрудничества и укрепления Евразийского экономического Союза. – Москва, 2019. – С. 37-44.

Деловарова Л.Ф. Миграционные процессы и развитие регионального сотрудничества в контексте евразийской интеграции. – Архонт, 2017. – № 1. – C. 43-45.

Еуразиялық экономикалық одақ құру туралы шарт 2015 http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1400000240

Ибрашев Ж., Утеуова К. Евразийская идея http://www.np.kz/2014/04/04/print:page,1,evrazijjskaja_ideja.html)

Ибрашев Ж., Абдугазиева С. Современное призвание вечного явления. – Алматы, 2013. – 56 с.

Идрисов Е.А. Идея евразийства во внешней политике Казахстана. Актуальные проблемы внешней политики Республики Казахстан: Сб. ст. – Алматы, 1998. С. 182

Исингарин Н. Таможенный союз как основа развития интеграции стран СНГ. Санкт-Петербург: Вестник межпарламентской ассамблеи. – 1996, – №3.

Исингарин Н. Таможенный союз: идеи и реальность. – Москва: Деловой мир, 1996.

Исингарин Н. Интеграция: реалии, возможности и перспективы. – Москва:Вестник Профсоюзов, 1997.– № 1-2.

Исингарин Н. Проблемы интеграции в СНГ. – Алматы: Атамұра, 1998, –215 с.

Кожемякин С.В. Қырғызстанның Орталық Азиядағы интеграциялық процестер айнасындағы сыртқы саясаты. Посткеңестік материк. 2014. С. 103-121.

Кнобель А. Евразийский экономический союз:перспективы развития и возможные препятствия.// Вопросы экономики, 2015. – № 3. – С. 87-108.

Князев А.Таджикистан идет к новой гражданской войне. –http://www.ng.ru/courier/2015-09-21/11_tajikistan.html (дата обращения 04.06.2016). https://www.rbc.ru/politics/22/10/2019/

Лаумулин М.Т. Пределы и возможности евразийской интеграции. https://isca.kz/ru/analytics-ru/3247

Мансуров Т.А. Казахстанско-российские отношения в эпоху перемен.–Москва, 2001. – 664 c.

Мансуров Т.А. Евразийский проект Нурсултана Назарбаева, воплощенный в жизнь. – Москва, 2011. – С. 96

Мансуров Т. ЕврАзЭС: от интеграционного сотрудничества к Евразийскому экономическому союзу. //Международная жизнь,2014.– С. 15-33.

Мансуров Т. На пути к Евразийскому Экономическому союзу https://cyberleninka.ru/article/n/na-puti-k-evraziyskomu-ekonomicheskomu-soyuzu

Новость. В Таджикистане заявляют о необходимости скорейшего присоединения к ЕАЭС. http://www.panarmenian.net/rus/news/188769/ Дата публикации: 28.2.2015.

Оценка экономического эффекта присоединения Таджикистана к ТС и ЕЭП. – Санкт-Петербург, 2013.

Өзбекстан президенті ЕАЭО туралы: Біз ол одақтың мүшесі болмаймыз https://sputniknews.kz/Asia/20200121/12594460/prezident-EAEO.html

Сможет ли Молдова присоединиться к ЕАЭСhttps://ru.sputniknews.kz/radio/20190916/11536831/moldova-eaes-sroki-economika.html/.

Шкапяк О. Евразийская идея в официальном политическом дискурсе Казахстана, России и Белоруссии // https://articlekz.com/article/7895

References:

Arutunjan G.R., Harutunjan G. Resei men Armenija arasindagi sauda –ekonomikalik intamaktastikti damitudin erekchelikteri men bagittari. Memlekettik jane munizipaldi baskaru [Features and directions of development of trade and economic cooperation between Russia and Armenia]. State and municipal management, 2011. – № 4. – 217 b.

Birukov S., Barsukov S., Bereznjakov D., Kozlov S. Problemi i perspektivi raschirenija EES [Problemes and prospects of expansion of the EAEU].http://svom.info/entry/676-problemy-i-perspektivy-rasshireniya-eaes/(In Russian)

Burnashev R. Kazakhstan i raschirenie EES (problemnie tochki) [Kazakhstan and the expansion of the EAEU (problem points) ].http://www.nasledie.ru/?q=node/4888 (In Russian)

Butorina O.V., Zaharov A.V. O nauchnoi osnove Evraziiskogo Sojuza[On the scientific basis of the Eurasian Economic Union]. EEI. 2015. – № 2 (27) – S 53 (In Russian)

Garbuzarova E.G. Kirgizstannin Keden jdagina kiru perspectivalari. Kirgiz-Resei Slavjan universitetinin Habarchisi[Prospects of Kyrgyzstan's accession to the Customs Union]. // Bulletin of the Kyrgyz-Russian Slavic University, 2014. – № 9. – С. 122-125.

Dilanjan V.G. Armenija Respublikasinin Eurazijalik Ekonomikalik kogamdastikka birigu mjaseleleri. XXI gasirdagi bilim jane gilim mjaseleleri [The issues of integration of the Republic of Armenia into the Eurasian Economic Community ]. // Problems of education and science in the 21st century, 2013. – 63-67 b.

Iz doklada i.d. MIA «Evraziiskii monitor» Igorja Zadorina na VI Evraziiskom Ekonomicheskom forume Molodeji. Ekaterinburg. 22.04.2015[From the reportMIA «Eurasian Monitor» Igor Zadorin at the VI Eurasian Economic Youth Forum ]. http://yeurasia.org/2015/04/23/eeyf_ekaterinburg_2015/ Data publikazii: 23.04.2015(In Russian)

Vinokurov E., Libman A. Dve evraziiskie integratii. Voprosi ekonomiki. [Two Eurasian Integrations]. Economic issues, 2013. – №2. (In Russian)

Vistuplenie Prezidenta Kazakhstana N. Nazarbaeva na zeremonii podpisanija Dogovora o Evraziiskom economicheskom sojuze 29 maja 2014 [Speech of the President of Kazakhstan N. Nazarbayev at the ceremony of signing the Treaty on the Eurasian Economic Union on May 29, 2014].http://www.akorda.kz/ru/special/speeches/internal_political_affairs/in_speeches_and_addresses/vystuplenie-prezidenta-kazahstana-nnazarbaeva-na-ceremonii-podpisaniya-dog (In Russian)

Gubaidullina M. Idea of the Regional Integration in Central Asia: Projects and Prospects of Implementation. Eurasian Politics. Idea, Institutions and External Relations/Ed. Tulsiram and Ajay Patnaik. New Delhi: Knowledge world KW Publishers Pvt Ltd, 2013. – 133-150 pp.

Delovarova L.F. Migrazionnie prozessi kak factor integrazii, sotrudnichestva I ukreplenija Evraziiskogo ekonomicheskogo sojuza. [Migration processes as a factor in the integration, cooperation and strengthening of the Eurasian Economic Union]. – Moskva. 2019. – S.37-44. (In Russian)

Delovarova L.F. Migrazionnie prozessi i razvitie regionalnogo sotrudnichestva v kontekste evraziiskoi integrazii [Migration processes and the development of regional cooperation in the context of Eurasian integration].– Arhont, 2017. – № 1. – S. 43-45 (In Russian)

Eurazijalik ekonomikalik odak kuru turali 2015 [Treaty on the establishment of the Eurasian Economic Union 2015 ]http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1400000240

Ibrachev J., Uteuova K. Evraziiskaija ideja [Eurasian idea].http://www.np.kz/2014/04/04/print:page,1,evrazijjskaja_ideja.html) (In Russian)

Ibrachev J., Abdugasieva S. Sovremennoe prizvanie vechnogo javkenija [Modern calling of the eternal phenomenon]. – Almaty, 2016. – 56 s. (InRussian)

Idrisov E.A. Ideja evraziistva vo vnechnei politike Kazahstana . Aktualnie problemi vnechnei politiki Respubliki Kazahstan [The idea of Eurasianism in the foreign policy of Kazakhstan].Actual problems of the foreign policy of the Republic of Kazakhstan Sb.st. –Almary. 1998. –S.182 (In Russian)

Isingarin N. Tamojennii sojuz kak osnova razvitija stran SNG. – Sankt-Peterbourg: Vestnik mejparlamentskol assamblei. [The Customs Union as the basis for the development of integration of the CIS countries] St. Petersburg: Bulletin of the Inter-Parliamentary Assembly,1996. –№3 (In Russian)

Isingarin N. Tamojennii sojuz: idei i realnost. – Moskva. Delovoi mir. [Customs Union: ideas and reality]. – Moscow: Business world,1996. (In Russian)

Isingarin N. Integrazija: realii, vozmojnosti I perspektivi. Moskva. Vestnik profsojuzov [Integration: realities, opportunities and prospects]. – Moscow: Bulletin of Trade Unions,1997. – № 1-2. (In Russian)

Isingarin N. Problemi integrazii v SNG [Problems of integration in the CIS].–Almaty: Atamura,1998. – 215s.

Kojemjakin S.V. Kirgizstannin Ortalik Aziadagi integrazijalik prozester ainasindagi sirtki sajasati. Postkenestik materik[Kyrgyzstan's foreign policy in the context of integration processes in Central Asia]. Post-Soviet continent.2014. –С. 103-121.

Knobel A. Evraziiskii ekonomicheskii sojuz: perspective razvitija I vozmojnie prepjatstvija. Voprosi economiki[Eurasian Economic Union: development prospects

and possible obstacles]. // Economic issues,2015. –№ 3. –С. 87-108.

Kniazev A. Tadjikistan idet k novoi grajdanskoi voine[Tajikistan is heading for a new civil war].http://www.ng.ru/courier/2015-09-21/11_tajikistan.html (data obrachenija 04.06.2016). https://www.rbc.ru/politics/22/10/2019/

Laumullin M.T. Predeli i vozmojnosti evraziiskoi integrazii [The limits and possibilities of Eurasian integration ].https://isca.kz/ru/analytics-ru/3247 (In Rusian)

Mansurov T.A. Evraziiskii proekt Nursultana Nazarbaeva, voplochennii v jizn [The Eurasian project of Nursultan Nazarbayev, put into practice ]– Moskva, 2011. (In Rusian)

Mansurov T.A. Kazahstansko-rossiiskie otnoshenija v epohu peremen [Kazakh-Russian relations in an periode of change ].–Moskva. 2001. 664 s. (In Rusian)

Mansurov T.A. EvrAzEs: ot integrazionnogo sotrudnichestva k Evrasiiskomu ekonomicheskomu sojusu. Mejdunarodnaja jizn[EurAsEC: from integration cooperation to the Eurasian Economic Union]. International life,2014. –S. 15-33 . (In Rusian)

Mansurov T.A. Na puti k Evraziiskomu Ekonomicheskomu sojusu [Towards a Eurasian Economic Union].https://cyberleninka.ru/article/n/na-puti-k-evraziyskomu-ekonomicheskomu-soyuzu

Novost. V Tadjikistane zajzvljaut o neobhodimosti skoreichego prisoedinenija k EES [In Tajikistan declare the need for speedy accession to the EAEU].http://www.panarmenian.net/rus/news/188769/ Data publikazii: 28.2.2015.

Ozenka ekonomicjeskogo effekta prisoedinenija Tadjikistana k TS i EEP [Assessment of the economic effect of Tajikistan's accession to the CU and CES]. – Sankt-Peterbourg, 2013. (In Russian)

Ozbekistan presidenti EEO turali: Biz ol odaktin muchesi bolmaimiz [Uzbekistan President on EAEU: We will not be a member of this union].https://sputniknews.kz/Asia/20200121/12594460/prezident-EAEO.html

Smojet li Moldova prisoedinitsja k EES[Will Moldova be able to join the EAEU ].https://ru.sputniknews.kz/radio/20190916/11536831/moldova-eaes-sroki-economika.html/.

Shkapijak O. Evraziiskaja ideja v ofizialnom politicheskom diskurse Kazahstana, Rossii I Belorussii [The Eurasian idea in the official political discourse of Kazakhstan, Russia and Belarus].// https://articlekz.com/article/7895