Электронный журнал «edu.e-history.kz» № 1(05), 2016

Мақалада архивтік деректер негізінде көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері Сұлтанбек Қожановтың кеңестік билік жағдайында ұлттық тәуелсіздік идеясын іске асыру жолындағы қайраткерлік қызметі ғылыми тұрғыда қалпына келтіріледі. Қайраткердің Алаш қозғалысымен байланысы және алаштық идеяларға жаңа мазмұн берген саяси көрегендігі баяндалады. Сол сияқты қазақ Өлкелік Комитетінің хатшысы ретінде ұлттық мемлекеттілік қалыптастырудағы қызметі ғылыми тұрғыда қалпына келтіріледі. Сонымен бірге отан тарихындағы тұлғатанудың методологиялық негіздерін толықтыратын тұжырымдар жасалып, тарихи тұлға қызметін бағалаудың өлшемдері ұсынылады. Қожановтың тұлғааралық байланыстарының сырын ашатын жаңа деректік материалдар талданады.

Резюме Статья посвящена историографическому обзору одной из проблем средневекового периода истории Казахстана - тюрко-согдийскому вопросу. Хронологические рамки охватывают период раннего средневековья - V-VIII в. Основной массой населения в средневековье в степи являлись тюрки, но кроме основной этнической массы тюрков жили и согдийцы, как сообщают средневековые источники и свидетельствуют археологические исследования. В связи с этим, очень важно разобраться в вопросе, какую роль играли согдийцы на территории Казахстана, какого рода взаимоотношения установились между тюрками и согдийцами, необходимо оценить степень культурного, этногенетического, политического влияния оказанного этими племенами друг на друга. Часть ученых склоняется к мнению о колонизации согдийцами тюрков, другая часть предпочитает применять термин тюрко-согдийский синтез, говоря о слиянии культур. В статье проведен анализ основных точек зрения ученых по тюрко-согдийскому вопросу, включая самых первых исследователей, выдвигавших теории по данному вопросу - В.В. Бартольда и А.Н. Бернштама. Проведена ретроспектива с современностью с целью показать схожесть этнокультурных явлений в процессе истории. Ключевые слова: средневековье, тюрки, согдийцы, Западный Тюркский каганат, культура

Мақалада бата берудегі қазақтардың әдептілігінің көрінісі ретінде қарастырылады. Авторлар жазба дерек көздеріне, арнайы әдебиеттермен этнографиялық экспедиция матералдарына сүйене отырып батаның әр түрлі формаларын айшықтайды. Зерттеулер бойынша ақ бата және теріс бата беру үрдісінің сиреп бара жатқандығын атап өткен. Бата беру дәстүрі баға жетпес құндылық ретінде қазіргі Қазақстанның әлеуметтік негізін құрайды. Батаның көптеген түрлерін мысылға келтірген: ақ батасы, серттесу батасы, жол батасы, көші-қон батасы, жаңа ай батасы, соғым батасы, наурыз батасы, жарапазан батасы, жас отау иелеріне арналған бата, өлім шыққан үйге айтылатын бата т.б. Қазақ халқының бата беру дәстүрі - тамыры тереңде жатқан, халық тарихымен тағдырлас, қиын уақыттың небір талқысына да түссе де, елдің тұрмыс салтында тайға таңба басқандай айқын із қалдырған, бүгінгі күнге жетсе де, тынымсыз талғампаз талай ұрпақ үшін тәлім-тәрбие болған тағылымы мол тамаша мұрамыз ретінде қарастырылған.

На основе опубликованных законодательных и архивных материалов проанализированы статус и социальный состав, а также права и обязанности волостных должностных лиц внешних округов Казахской степи сибирского ведомства в 20-60-е гг. XIX в. Если в начальный период реализации административной реформы по Уставу о сибирских казахах 1822 г. на должность волостного управителя могли претендовать только султаны, то затем постепенно российские власти стали признавать право биев и старшин на утверждение в этой должности на основе выбора. Сделан вывод о том, что в указанный период волостные правления во внешних округах Западно-Сибирского генерал-губернаторства получили организационное оформление и стали постоянно действующими органами на уровне местного управления казахскими родами.

Мақала ҚР Президентінің «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» Жолдауына арналған. Онда еліміздің стратегиялық саясаты мен ғылымның рөлі мен маңызы ашылған. Отандық тарих ғылымы мен «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының арасындағы байланыс сипатталған. Сондай-ақ тарих ғылымына қатысты қаржыландыру саясатын жетілдіру жолдарына байланысты нақтылы тәжірибелік ұсыныстар берілген.

В статье рассмотрены теоретико-методологические проблемы категории «государственность», проведен историографический обзор государствоведческой мысли от древности до современности, выделены типы, компоненты, элементы, функции государственности, изучено соотношение понятий «государство» и «государственность». По мнению автора, категория «государственность» является одним из универсальных методологических инструментов познания междисциплинарного формата современной науки.

Данная статья является откликом на Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана от 30 ноября 2015 г. «Казахстан в новой глобальной реальности: рост, реформы, развитие», которая характеризует современное состояние, показывает проблемы и инновационные пути модернизации высшего и послевузовского образования РК.

В статье освещается история распространения ислама в Северном Казахстане во второй половине XIX - начале XX вв. Это период, когда на территории современной Северо-Казахстанской области появляются первые институты ислама, рассматриваются причины и факторы их формирования: деятельность мулл (как местных, казахских, так и татарских), мусульманских обществ, строительство мечетей, молитвенных домов и духовных учебных заведений, приводятся статистические данные по ним. Выявляются причины и приводятся примеры перехода некоторых православных жителей в мусульманскую веру.

В статье освещается история традиционной системы образования в Северном Казахстане во второй половине XIX - начале XX вв., т.е. в период усиления российской колониальной политики. Автором рассматривается деятельность духовных учебных заведений, приводятся статистические данные по ним, а также просвещенческая деятельность мулл (как местных, казахских, так и татарских) и мусульманских обществ. Несмотря на ограничения сохранившихся автономных прав у мусульманских школ, показан рост мектебов и медресе, кроме того, раскрыты процессы модернизации в мусульманском образовании в изучаемый период.

Мақалада қазақ ұлтының мақтанышы, қазақ әдебиетінің ірі өкілі, ұлт жанашыры, Алматы қаласындағы мектептерде алғаш қазақ сыныптарының ашылуына зор еңбегін тигізген, сатира, ирония, фельетон жанрында кеңінен шығармаларды мұра етіп қалдырған Шона Смаханұлының еңбегі мен ерлігі туралы кеңінен айтылады. Сонымен қатар Шона Смаханұлының еңбегін зерттеу барысында ол жайлы ғалымдар мен зиялы қауымның пікірлері мен жоғары баға бергендері туралы айтылады. Шоқ тілді Шона атамыздың шығармаларының басым көпшілігі – сатиралық шығармалар. Дәлелді-деректі фельетондары, қысқа-нұсқа тапқырлық пен ұтымды тұстар Шона Смаханұлы шығармаларының басты мазмұнын құрайды. Жас ұрпақтың келешегі үшін жасаған ерлікке бергісіз еңбегі Алматыдан асып, ауылдарға еркін жетті. Ата тарихқа, Ана тіліне жауапкершілігі мен жанкештілігі жоғары болған Шона қазақ елінің ертеңіне қатты алаңдады. Аталмыш мақалада ұлт жанашырының ерлігі, қазақ мектептерін дамытудағы идеялары мен ұсыныстары кеңінен тарқатылып айтылады.