История Отечества. Новые методы исследования

¹Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова. Казахстан, г. Алматы. 

*Корреспондирующий автор. 

E-mail: didarkassymova87@gmail.com (Касымова), k.manara@mail.ru (Калыбекова) 

¹Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты. Қазақстан, Алматы қ. 

*Автор-корреспондент  

Е-mail: Orazgul7@rambler.ru (Мұхатова) 

Аңдатпа. Мақалада революцияға дейінгі орыс шенеуніктері мен зерттеушілерінің, педагог мамандардың қазақтардағы ағарту ісінің әртүрлі мәселелерін қарастырған еңбектері тарихнамалық тұрғыда талданады. А. Алектровтың, А.В. Васильевтің, К. Белавиннің еңбектері және мерзімді басылым беттерінде жарияланған Орал, Торғай, Орынбор облыстарындағы қазақ балаларының білім алуы туралы мақалалар талданады. Тарихнамалық фактілерді дәйектеу мақсатында қолданылған кеңестік және посткеңестік кезеңдерде Қазақстанда, Ресей Федерациясында жарияланған зерттеулер қоса талданады. Орынбор Неплюев кадет корпусы, Орынбор фелдьшерлік мектебі, Орынбор шекара комиссиясының жанындағы қазақ балаларына арналған мектеп, Орынбор, Орал, Троицк дала бекіністеріндегі орыс-қазақ бастауыш, екісыныптық ауыл, қазақ мұғалімдер мектептері туралы баяндалған еңбектердің мазмұны, маңызы көрсетіледі. Еңбектердегі оқу орындарының орналасқан аумағы, халқы, оқу орындары, қаржыландырылуы, шығындары, оқушылардың саны, жасы, әлеуметтік құрамы, сыныптарға бөлінуі, оқытылған пәндер, шәкіртақыны тағайындау, оқу ақысы, наным-сенімі туралы мәліметтер келтіріледі. Қазақ балаларының білім алуындағы қиындықтар, отарлаушы елдің қазақ балаларының терең білім алуына мүдделі болмауы, қыз балалардың оқуға тартылмау себептері және т.б. проблемалар тарихнамалық деректердің ауқымында анықталады.

Түйін сөздер: тарихнама, қазақ ағартуы, орыс зерттеушілері, орыс-қазақ мектептері, әскери училищелер, прогимназия, Орынбор, Орал, Торғай, Троицк.

¹Х. Досмұхамедов ат. Атырау университеті, Қазақстан, Атырау.  

²Ш.Ш. Уәлиханов ат. ТжЭИ, Қазақстан, Алматы

*Автор-корреспондент 

 E-mail: axmet_begis@mail.ru (Ахмет), galia8.09@mail.ru (Шотанова)

Аңдатпа. Мақалада ХІХ ғасырдағы қазақ даласындағы ағартушылықтың даму сипаты патша үкіметінің қазақтардың «білім алуына» қатысты саясатының жүзеге асыру мәселесі қарастырылады. Патша үкіметінің саясатын қазақ даласында жан-жақты жүзеге асыру мақсатында қазақ ақсүйектерінің балаларын Ресей империясының мәртебелі оқу орындарында оқыту күн тәртібінде тұрды. Болашақ патша үкіметі кеңселерінде қызмет атқаратын қазақтар балаларын оқыту орындарының бірі - Орынбордағы Неплюев кадет корпусы болды. Авторлар зерттеу жұмысында Орынбор губерниясындағы алғашқы зайырлы оқу орнында қазақ жастардың кәсіби әскери қызметкер ретінде дайындығын сипаттайды. Мақалада Неплюев кадет корпусының алғашқы тәрбиеленушілері мен түлектері Ішкі Ордадағы қазақ ақсүйектерінің балалары болғандығын, олардың ішінде Қ.Шығаев, К. Қарауылов, М. Тәукин, Д. Шөкиев, К. Орманов, З. Жәңгіров, Е. Жәңгіров, М.С. Бабажанов, Ә. Сейдалин, М. Санғырықов т.б. туралы айшықталады.

Түйін сөздер: Неплюев оқу орны, офицерлер, кадет корпусы, патша шенеуніктері, дала элитасы, империялық саясат, Мемлекеттік кеңес, аудармашы, тарихи тұлғалар, ағартушы және этнограф.

¹Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Қазақстан, Түркістан қ.

*Автор-корреспондент 

 Е-mail: Lazat.Dinasheva@ayu.edu.kz (Динашева), gaukar.primkulova@ayu.edu.kz (Примкулова), m_oguzhan_aksoy@hotmail.com (Аксой) 

Аңдатпа. Мақалада XIX ғaсыpдың сοңындa Οңтүстік Қaзaқстaн өңіpіндe мекендеген этностардың οpнaлaсуы мeн пοлиэтникaлық құpaмының қaлыптaсуынa ықпaл eтуші фaктοpлap қарастырылады. Сол кезде патша үкіметінің жүргізген көші-қон саясатының маңызын және оның халық құрамына әсерін, миграциялық процесті peттeугe бaғыттaлғaн билік οpгaндapының әдіс-тәсілдepін aнықтaу көзделеді. Сонымен қатар, пaтшa үкімeтінің көші-қοн саясатындағы жаңа бағыттары мен оның заңнамалық негіздері зepдeлeнеді. Оңтүстік Қазақстан өңірі суармалы егіншілік арқылы диқаншылығы ежелден қалыптасқан аймақ болып саналады. Онымен бірге, қалалық өмір салтының тарихи даму шарттары да әлеуметтік қатынастарға әсерін тигізді. Ресей империясының әкімшілік билігінің орнауы, мұндағы еңбек бөлінісінің арақатынасына терең өзгеріс ендіре алған жоқ. Патшалық биліктің әуелі орыс-казактарды, кейінен қара шекпенді славян шаруаларын қоныс аударту арқылы Түркістан өлкесінде отарлау саясатын жүргізуі нәтижесінде Қазақстанның Оңтүстігінде полиэтникалық және көпконфессиялы құрылымының қалыптасуы осы мақалада баяндалады. 

Түйін сөздер: патша үкіметі, көші-қон саясаты, демография, әлеуметтік жағдайы, халық құрамы, пοлиэтнοсты мeмлeкeт.

¹Анкара Университеті, Анкара, Түркия. 

²Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Алматы, Қазақстан. 

*Автор-корреспондент. 

Е-mail: olkube89@gmail.com (Қуанбай), nurgulca@mail.ru (Құрманалина)

Аңдатпа. Мақалада қазақ-жоңғар күресінің тұлғалар тарихында көрініс табуы қазіргі қазақстандық еңбектер негізінде қарастырылған. Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресінің тұлғалар тарихында көрініс табуын зерттеу ауқымды жұмыс. Оның себебі қарастырылып отырған кезеңде, яғни XVІІ-XVІІІ ғғ. қазақ-жоңғар күресіне атсалысқан, елінің азаттығы үшін еңбегін сіңірген белді қайраткерлердің көп болуымен түсіндіріледі. Сондықтан мақала аясында қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы күресінің тұлғалар тарихындағы сипатының тым өзекті деген мәселелеріне көңіл бөлінді. Бұнда қойылған міндетті орындау үшін Жалаңтөс батырдың, Жәңгір ханның, Әбілхайыр ханның, Бөгенбай батыр сияқты тұлғалардың өмір тарихы мен жоңғар басқыншылығына қарсы күрестегі атқарған істерінің жекелеген мәселелеріне талдау жасалды. Бұл жердегі негізгі міндет - алда зерттеуді қажет ететін өзекті проблемалардың көптігіне назар салу. Сонымен қатар зерттеуге байланысты тарихшылардың ой-қорытындыларын мысал ретінде келтіре отырып, болашақта зерттелінуі тиіс басым бағыттарды екшелеп көрсетуге мән берілді. 

Түйін сөздер: қазақ халқы, жоңғарлар, Абылай хан, Жалаңтөс батыр, Орбұлақ шайқасы, Қабанбай батыр.

¹Институт истории и этнологии имени Ч.Ч. Валиханова, Казахстан, Алматы  

*Корреспондирующий автор  

E-mail:saltasanova@gmail.com(Асанова), kapaeva.59@mail.ru(Капаева)

Аннотация. Современный этап развития исторической науки в Казахстане знаменуется повышенным интересом к историческому прошлому со стороны самых широких слоев населения. В этих условиях особую важность приобретает создание национальной истории, призванной формировать целостное историческое сознание, в котором органично соединяется знание о прошлом, адекватная оценка настоящего и определены основные векторы развития будущего. Данная статья написана в рамках реализации проекта: «Разработка академического издания «История Казахстана с древнейших времен до наших дней» в семи томах». Шестой том данного коллективного труда посвящен истории Казахстана советского периода. В данный момент особую научную значимость приобретает системное переосмысление противоречивой истории культурной жизни Казахстана советского периода. Цель предлагаемой статьи состоит в проведении анализа особенностей развития казахской культуры в условиях советского строя. Это был трудный путь потерь и приобретений. В указанный период стояла реальная угроза нарушения преемственности казахской и национальной идентичности. 

Ключевые слова: модернизация, культура, трансформация, ассимиляция, идеологический контроль, культурная политика.

¹Аба‎й а‎ты‎нда‎ғы‎ Қа‎за‎қ ұлтты‎қ пе‎да‎го‎ги‎ка‎лы‎қ уни‎ве‎рси‎те‎ті‎. Қа‎за‎қста‎н, Алма‎ты‎ қ. 

²Қа‎за‎қ ұлтты‎қ қы‎зда‎р пе‎да‎го‎ги‎ка‎лы‎қ уни‎ве‎рси‎те‎ті‎. Қа‎за‎қста‎н, Алма‎ты‎ қ. 

*Автор-корреспондент 

Е-mail: a‎it965‎@ma‎il.ru (Ма‎ха‎е‎ва), cha‎rgyno‎va‎.gulza‎da‎@gma‎il.co‎m (Ча‎ргы‎но‎ва) 

Аңда‎тпа‎. Ке‎з ке‎лге‎н ха‎лы‎қты‎ң та‎ри‎хы‎ көрші‎ е‎лде‎рді‎ң та‎ри‎хы‎ме‎н өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎сты‎ бо‎лы‎п ке‎ле‎ді‎. Ота‎нды‎қ та‎ри‎хна‎ма‎да‎ да‎ түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎ны‎ң өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎сы‎ та‎ри‎хы‎ ма‎ңы‎зды‎ о‎ры‎н а‎ла‎ды‎. Қа‎за‎қ ха‎лқы‎ та‎ри‎хи‎ да‎му үрді‎сі‎нде‎ Орта‎лы‎қ Ази‎яда‎ғы‎ туы‎ста‎с түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎ме‎н үне‎мі‎ этно‎са‎яси‎ ба‎йла‎ны‎ста‎ бо‎лы‎п ке‎лді‎. ХІХ ға‎сы‎рды‎ң е‎кі‎нші‎ жа‎рты‎сы‎ ме‎н ХХ ға‎сы‎рды‎ң ба‎с ке‎зі‎ Орта‎лы‎қ Ази‎яда‎ғы‎ түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎ны‎ң этно‎са‎яси‎ қа‎ры‎м-қа‎ты‎на‎ста‎ры‎ та‎ри‎хы‎нда‎ күрде‎лі‎ ке‎зе‎ңді‎ құра‎ды‎. Ма‎қа‎ла‎да‎ түркі‎ ті‎лде‎с ха‎лы‎қта‎рды‎ң өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎сы‎ та‎ри‎хы‎н зе‎ртте‎уге‎ қа‎ты‎сты‎ жа‎ңа‎ те‎о‎ри‎ялы‎қ-ко‎нце‎птуа‎лды‎қ ұста‎ны‎мда‎р: фо‎рма‎ци‎ялы‎қ, өрке‎ни‎е‎тті‎лі‎к және‎ ба‎сқа‎ ұста‎ны‎мда‎р, со‎нда‎й-а‎қ көзқа‎ра‎ста‎р ме‎н тұжы‎ры‎мда‎р қа‎ра‎сты‎ры‎ла‎ды‎. Бі‎зді‎ң зе‎ртте‎уле‎рі‎мі‎зді‎ң нәти‎же‎ле‎рі‎ түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎ны‎ң өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎ста‎ры‎ та‎ри‎хы‎н зе‎ртте‎уді‎ң көпқы‎рлы‎лы‎ғы‎н, үзді‎ксі‎зді‎гі‎н, те‎ре‎ңді‎гі‎н көрсе‎те‎ді‎. 

Түйі‎н сөзде‎р: түркі‎ ха‎лы‎қта‎ры‎, өза‎ра‎ ба‎йла‎ны‎ста‎р, та‎ри‎хна‎ма‎, те‎о‎ри‎ялы‎қ-ме‎то‎до‎ло‎ги‎ялы‎қ а‎ста‎рла‎р, Орта‎лы‎қ Ази‎я.

¹«Бозоқ» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы, Қазақстан, Нұр-Сұлтан 

²Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қазақстан, Нұр-Сұлтан  

*Автор-корреспондент  

E-mail: suraganova_zk@mail.ru (Сураганова), kuralai_sk@mail.ru (Сарсембина)  

Аңдатпа. Мақалада XIII-XVII ғғ. қытай, армян, Орта Азиялық авторлардың тарихи жазба деректері негізінде Орталық Азия халықтарының мәдениетіндегі құрбандық шалу және әскери ғұрыптарында жүздеген жылдар бойы басты рәсімдік атрибут рөлін сақтаған қымыздың мәні көрсетілген. Туға қарата қымыз бүрку, сонымен қатар аспан, жарық бағытына, тауға құрбандық ретінде қымыз бүрку рәсімдерінің тарихта болғандығы белгілі. Қымыз әрбір шаңырақта қана емес, сондай-ақ ұлы дала империяларының мерекелері мен мемлекетік қабылдауларында да құрметті әрі қадірлі сусын болып саналды. Бұл сусын мерекенің басты дәм сыйы болды. Оны бөлу тәртібі Шыңғыс хан империясы иерархиясын семантикалық түрде белгіледі. Этнографиялық деректер қазақ халқында қымызға қатысты ғұрыптардың негізгі мәнін жоймай келе жатырғандығын көрсетеді. ХХ ғасырда қазақ даласында қымыздың құрметті, мәртебелі сипаты айқын көрініс беріп, қымызбен сыйлаудың рәсімдік, салт-дәстүрлік мәні жойылмады. 

Түйін сөздер: есте қаларлық мәдениет, есте қалдыру орындары, қымыз рәсімдері, ғұрыптары, қазақтар.

¹Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, Қазақстан, Алматы қ. 

*Автор-корреспондент 

E-mail: karluwa1970@gmail.com (Жылқышыбаева), zhagypar.aigerim@mail.ru (Жағыпар)  

Аңдатпа. Ел тарихының қай кезеңінде болмасын қазақ әйелінің отбасының ұйытқысы болуымен қатар қоғамдағы алатын орыны да ерекше болды. Тіпті, отбасының ошағын сөндірмей, балаларын дүниеге әкеліп, өсіріп, қоғамның тірегі болатын азаматтарды тәрбиелеудің өзі әйелдердің мемлекеттегі орынын, маңызын көрсетеді. Бесік тербеткен ана мен биліктегі нәзік жандылардың басты бағыты Қазақ мемлекетінің қарқынды дамуы, қазақ қоғамына бәсекеге қабілетті ұрпақты тәрбиелеу. Шынында да, туған тарихымыздың өткеніне үңілсек, ұлы даладан шыққан сақтың батыр қыздары Томирис және Зарина, ақылымен бір рулы елге ана болған Домалақ ана, жоңғар шапқыншылығы тұсындағы ұлы қолбасшысы Қабанбай батырдың жары Гауһар, кешегі Кенесарының қарындасы Бопай, Шоқанның әжесі Айғаным ханым, Екінші дүниежүзілік соғыста шығыстың қос шынары атанған Мәншүк пен Әлиялардың ақыл-парасаттары, ерліктері ел есінде қалды. Қазақстан тәуелсіздігінің қалыптасуында қазақ аналары мен қыздарының ұлт алдында жасаған еңбегін, тағлымын, ерлігі мен мұрасын зерделеу, тарих ғылымы мен білімі, мәдениеті мен рухани дамуы үшін аса маңызды мәселе. Сондықтан мақаламыз осы өзекті мәселелердің біріне арналған. Мақаламызда қазақ қоғамындағы әйелдердің әлеуметтік және саяси рөлі тарихи деректер мен архив құжаттарына негізделе отырып талданады және үш кезеңге бөліп қарастырылады. 

Түйін сөздер: ана, қазақ әйелі, отбасы, тарих, ғылым, білім, кеңестік идеология, әлеуметтік, саяси, ұлттық құндылықтар.

¹Ankara University, Ankara, Turkey 

*Corresponding author 

Е-mail: olkube89@gmail.com (Kuanbay)

Abstract. This article describes the features of the functioning of the institution of the batyrs (knight, heroes) of the Kazakh people from the XVIII to the first half of the XIX centuries. The full event of that century is considered, which is disclosed in detail by archival data. The Institution of batyrs (heroism, chivalry) is a very important scientific topic for res arch on the unknown pages of the life and activities of Kazakh khans, sultans, and batyrs. The article also examines the role and importance of batyrs in political and public life, which occupy a special place in the social structure of the Kazakh people. In order to thoroughly and deeply understand the institute of batyrs, letters and manuscripts of those times are also considered, which allows you to plunge into the world of the heroes of that century. Archival documents also clearly demonstrate the diplomatic abilities of the Kazakh knights, who are perfectly able to conduct state affairs. The transformation of the heroic worldview of the Kazakh people into a national value has formed the institution of heroes unique to the Kazakh people. The study of the role of batyrs (knight, heroes) in Kazakh history is very important for the future preservation and strengthening of the Kazakh borders and statehood. The importance of the institution of heroes in the state structure of the Kazakh people is characterized by the fact that for centuries the Kazakh people have been able to preserve the territorial hegemony of the heart of Eurasia. 

Keywords: Institute of batyrs (knight), Kazakh khans, Kazakh sultans, bakhadur, batyr, heroism.